Teorie

Spójny system pojęć i twierdzeń ustalający relacje między nimi i opisujący dany obszar rzeczywistości po to, by naukowo wyjaśnić przyczyny występowania określonego zjawiska i przewidywać jego zmiany. Modele teoretyczne wykorzystywane w profilaktyce i promocji zdrowia psychicznego wyjaśniają powody zachowań zdrowotnych i powstawania zaburzeń. Pozwalają też przewidzieć kierunek i rodzaj ich zmiany w związku z określonymi działaniami.

Każda grupa (min. 3 osoby) podlega pewnej dynamice i procesom rozwoju, w trakcie których zmienia się również sposób przeżywania osoby prowadzącej oraz jej zadania. Można wśród nich wydzielić cztery podstawowe fazy (stadia):

1. Faza orientacji i powstawania struktury grupy – uczestnicy zapoznają się ze sobą, poznają swoje oczekiwania, określają swoje miejsce w strukturze grupy, badają sposoby funkcjonowania grupy. Osoba prowadząca jest liderem, do którego kierowane są oczekiwania przewodzenia w grupie. Problemem może stać się brak wzajemnego zaufania, lęk, brak otwartości. Problemy rozwiązywane są na płytkim poziomie – poprzez np. dawanie sobie rad.

2. Faza konfliktu i buntu (stadium przejściowe) – bardziej widoczne stają przejawy lęku i uruchamianie mechanizmów obronnych w formie oporu oraz dążenie do niezależności i autonomii. Uczestnicy sprawdzają osobę prowadzącą i innych członków grupy, na ile grupa jest dla nich bezpiecznym miejscem. Angażują się w walkę o władzę i kontrolę, co wyraża się w konfliktach pomiędzy uczestnikami i osobą prowadzącą. W grupie mogą powstać podgrupy, co będzie sprzyjało wyrażaniu negatywnych odczuć poza grupą, a nie wprowadzanie ich w sposób otwarty w grupie.

3. Faza konstruktywnej współpracy – pojawia się wysoki poziom zaufania i spójności w grupie, wyrażające się m.in. w otwartej komunikacji, swobodnej interakcji, gotowości do ujawniania trudnych treści. Uczestnicy podejmują części zadań związanych z prowadzeniem grupy. Osoba prowadząca staje się towarzyszem, który modeluje i wzmacnia konstruktywne zachowania w grupie.

4. Faza końcowa – wśród uczestników może pojawić się smutek i lęk w związku z perspektywą kończenia pracy. Uczestnicy mogą mniej intensywnie angażować się w pracę grupy. Osoba prowadząca towarzyszy uczestnikom w radzeniu sobie z uczuciami i pomaga w przenoszeniu nauki z grupy do codziennego życia.

Na każdym etapie pracy grupa może wrócić do I lub II fazy rozwoju m.in. w wyniku zmian zewnętrznych i wewnętrznych np. zmiany osoby prowadzącej, zmiany uczestników grupy.

Wskazania dla profilaktyki:

Teoria ta zwraca uwagę na zrozumienie procesów, jakie zachodzą w pracy z grupą i w tym kontekście roli osoby prowadzącej:

Koncepcja substancji torujących drogę opiera się na założeniu, że używanie substancji psychoaktywnych przez młodzież ma charakter fazowy. Opisuje ona na kolejne etapy sięgania po substancje psychoaktywne.

Nastolatki zaczynają eksperymenty z najbardziej dostępnymi substancjami psychoaktywnymi, tj. słabymi napojami alkoholowymi (piwo). Większość z nich poprzestaje na tym etapie (faza pierwsza). Jednak część osób sięga po mocniejsze alkohole i papierosy (faza druga). Z tej grupy pochodzą osoby, które zaczynają używać marihuany lub leków o działaniu psychoaktywnym (faza trzecia). W tym przypadku również większość osób poprzestaje na używaniu marihuany, ale spośród nich wyłania się grupa, która sięga po inne narkotyki pobudzające czy będące pochodnymi opium (faza czwarta).

Wskazania dla profilaktyki

Teoria ta wskazuje na dwa ważne zagadnienia:

Teoria ekosystemowa zajmuje się wzajemnymi związkami pomiędzy ekosystemem a żyjącymi w nim ludźmi. Ekosystem jest częścią przyrody tworzoną przez współzależne od siebie organizmy roślinne i zwierzęce oraz przestrzeń fizyczną, którą zajmują. W każdym ekosystemie zachodzi przepływ energii i obieg materii. Granice ekosystemu są płynne, gdyż elementy jednego ekosystemu nakładają się na inny.

Społeczności ludzkie są integralną część ekosystemu. Człowiek nie tylko podlega wpływom środowiska, ale także sam na nie oddziałuje, np. budując i przekształcając je. Ta dynamiczna relacja jest szczególnie widoczna w przypadku całych społeczności ludzkich. Rozwój technologii i przepływ informacji powoduje jednocześnie, że występujące w jednym ekosystemie, czyli w jednej zbiorowości, zakłócenia wpływają na inne zbiorowości ludzkie. Dlatego ważnymi składnikami teorii są takie zagadnienia, jak wpływ mediów elektronicznych, systemowa współzależność i podejście makrosystemowe, które obejmuje szereg czynników wpływających na materialne i niematerialne warunki życia: warunki ekonomiczne, gospodarke, politykę, kulture. Klęski żywiołowe, działania terrorystyczne, zakłócenia porządku publicznego, zagrożenia bezpieczeństwa zewnętrznego państwa skutkują zaburzeniem równowagi porządku istniejącego w danym ekosystemie. Kryzys ma wpływ nie tylko na osobiste, społeczne, finansowe i środowiskowe zasoby jego ofiar, ale i na cały otaczający je system ekologiczny i zmienia go. Systemowa współzależność oznacza, że poważne zakłócenia nie mają charakteru wyizolowanego, ale wpływają na inne ekosystemy niezależnie od szerokości geograficznej. Media elektroniczne sprawiają, że kryzysy i katastrofy w danym miejscu mają wpływ daleko wykraczający poza krąg bezpośrednich ofiar i budzą u osób, które nie są uczestnikami zdarzenia silne przeżycia, niepokoje, uruchamiają określone reakcje psychologiczne.

Wskazania dla profilaktyki

Teoria ta zwraca uwagę na to, że:

Teoria przywiązania dotyczy procesu rozwoju więzi pomiędzy jednostką a otoczeniem w kolejnych etapach jej życia. Za podstawę tej relacji przyjmuje się więź z matką we wczesnym dzieciństwie, która, jeżeli jest zaburzona, może prowadzić do zaburzeń emocjonalnych u dziecka. Na różnych etapach dorastania mogą się one przejawiać w trudnościach w nawiązywaniu i utrzymywaniu bliższych kontaktów z innymi oraz w zachowaniach problemowych. W późniejszych okresach życia mogą być przyczyną zaburzeń zdrowia psychicznego. Zdolność do nawiązywania bliższych relacji z innymi osobami (członkami rodziny, rówieśnikami, innymi dorosłymi) i tym samym poczucie więzi z nimi pozwala skuteczniej radzić sobie w trudnych sytuacjach oraz sprzyja kształtowaniu umiejętności udzielania wsparcia innym osobom.

Wskazania dla profilaktyki

Teoria ta podkreśla znaczenie:

Zgodnie z psychologią indywidualną Adlera chcąc zrozumieć i wytłumaczyć charakter i zachowanie dorosłego człowieka, należy sięgnąć do jego najwcześniejszego dzieciństwa. Każda jednostka ma charakterystyczną dla siebie linię życiową, nieświadomie obrany cel i plan, do którego realizacji dąży. Budują się one wokół potrzeby przezwyciężenia poczucia niższości, które rodzi się w sposób naturalny w dziecku w odpowiedzi na jego zależność od otoczenia i opieki dorosłych. Jest zatem rozwojowym doświadczeniem dziecka, wynikającym z jego pozycji w relacji z dorosłymi. Zdaniem Adlera dziecko dąży do kompensowania tego przeżycia poprzez wywieranie coraz większego wpływu na otoczenie (w teorii nazywane jest to poczuciem mocy). To pragnienie może pchać do dążenia do zdobywania niezależności albo wręcz przeciwnie – do nadużywania swojej słabości. Pierwsza ścieżka sprzyja rozwijaniu samodzielności, umiejętności radzenia sobie, brania odpowiedzialności za siebie, osiągania sukcesów, druga natomiast prowadzi do utrwalania poczucia słabości i sprzyja rozwijaniu tendencji do angażowania, a nawet zmuszania otoczenia do zajmowania się sobą i opiekowania. Poczucie niższości może się spotęgować, jeżeli dziecko wzrasta w niekorzystnych warunkach.

Poczucie niższości zarówno u dzieci, jak i u dorosłych pojawia się w wyniku realnych lub wyobrażonych braków i niepowodzeń życiowych. Wyobrażone deficyty mogą wywołać takie samo poczucie niższości, jak te oparte na rzeczywistym doświadczeniu. Dążenie do zdobywania znaczenia i kompensowania poczucia niższości może przerodzić się w przesadne dążenie do mocy, które przejawia się pragnieniem górowania i uzyskania przewagi nad innymi. Nie zapewnia to jednak poczucia spełnienia. Wiąże się natomiast z wieloma negatywnymi przeżyciami. Spełnienie daje natomiast rozwijanie uczuć społecznych. Wymiana z innymi ludźmi, życie zgodnie z obowiązującymi prawami przyrody i społeczeństwa, doświadczanie swojej pożyteczności pozwalają na wyzbycie się poczucia niższości i zdobycie poczucia własnego znaczenia bez potrzeby górowania nad innymi.

Wskazania dla profilaktyki

Teoria ta zwraca uwagę na że:

Teoria resilience w języku polskim bywa określana jako teoria odporności, rezyliencji. Wyjaśnia ona fenomen dobrego funkcjonowania jednostki mimo niesprzyjających warunków życiowych, przeciwności losu lub traumatycznych zdarzeń. Koncentruje się na roli czynników chroniących i zasobów sprzyjających pozytywnemu rozwojowi dzieci dorastających w bardzo trudnych warunkach (rodziny z problemami ze zdrowiem psychicznym, uzależnieniami, ubóstwem). Badania prowadzone nad zjawiskiem resilience przyczyniły się do identyfikacji czynników i mechanizmów chroniących, sprzyjających pozytywnej adaptacji dzieci z grup podwyższonego ryzyka.

Wskazania dla profilaktyki

Zwrócenie większej uwagi, na to by w pracy profilaktycznej z dziećmi z grup podwyższonego ryzyka:

Zgodnie z teorią rozbieżności informacyjnej reakcje jednostki na dopływające informacje, sytuacje czy doświadczenia zależą od tego, na ile są one zgodne lub nie z wewnętrznymi wyobrażeniami i sposobem rozumienia świata i na ile te wyobrażenie są utrwalone. Umysł ludzki operuje strukturą pojęciową (modelem), która pełni funkcję psychicznej reprezentacji otoczenia. Rozbieżność pomiędzy wyobrażeniami i sposobem myślenia jednostki a dopływającymi z zewnątrz informacjami wprowadza napięcie, które jednostka próbuje wyeliminować.

W przypadku, gdy wyobrażenia o świecie w postaci reprezentacji w umyśle nie są utrwalone, rozbieżność pomiędzy nimi a docierającą informacją jest redukowana poprzez zmianę w sposobie rozumienia. Jeżeli natomiast reprezentacje w umyśle są utrwalone, rozbieżność jest eliminowana poprzez modyfikowanie docierających informacji, tak aby potwierdzały te wyobrażenia. W odniesieniu do reprezentacji trudnych do zmiany pojawiają się zmiany kompromisowe – następuje modyfikowanie i dostosowywanie napływających informacji tak, aby były one zgodne z istniejącą reprezentacją oraz sposobem własnego rozumienia zdarzeń i sytuacji.

Niezależnie od wielkości nie­zgodności, cykl jej usuwania przebiega w następującym porządku: od tolerowania niezgodności, po­przez zmiany w informacjach napływających i kompromisowe zmiany w docierających informacjach oraz w sposobie rozumienia, po zmiany w tych ostatnich.

Wskazania dla profilaktyki

Teoria ta zwraca uwagę na to, że:

W świetle teorii rozwoju psychospołecznego Eriksona jednostka przechodzi przez kolejne etapy rozwoju, na których musi rozwiązywać właściwe dla nich kryzysy. Zwieńczeniem tego procesu jest osiągnięcie dojrzałej tożsamości. Kryzysy wiążą się z godzeniem własnych pragnień i potrzeb z normatywnymi wymaganiami jej otoczenia społecznego. W związku z tym, że zwykle są one postrzegane jako antagonistyczne, generuje to napięcie. Dopiero wykształcenie adekwatnych kompetencji pozwoli na rozwiązanie powstałego kryzysu i przejście do następnego eta­pu rozwojowego.

W całym cyklu życia każdy człowiek przechodzi przez osiem etapów (stadiów) rozwoju: 1)  niemowlęctwo: do 1 roku życia 2)  wczesne dzieciństwo: 2-3 rok życia, 3)  wiek zabawy: 4-5 rok życia, 4)  wiek szkolny: 6-12 rok życia, 5)  dorastanie (adolescencja): 13-22 lat, 6)  wczesna dorosłość: 23-34 lata, 7)  średnia dorosłość: 35-60 lat, 8) późna dorosłość: powyżej 61 roku życia.

Centralne miejsce 
rozwoju zajmuje okres dorastania, któremu towarzyszy kryzys tożsamości. W tym okresie konstytuuje się dojrzała struktura tożsamości, która syntetyzuje efekty wcześniejszych etapów rozwoju. To czas, kiedy młody poszukuje odpowiedzi na pytanie „kim jestem” i „dokąd zmierzam”. Chcąc stać się samodzielną i autonomiczną jednostką musi oddzielić się od świata swoich rodziców/opiekunów. Kwestionowanie czy wręcz atakowanie wartości i ideałów świata dorosłych pomaga nastolatkowi w odseparowaniu się od rodziców i zbudowaniu własnej odrębności i samodzielności. Towarzyszy temu wiele trudnych emocji, jak niepokój, poczucie niestabilności, poczucie straty czy lęk, a także nierzadko niedowartościowanie siebie i poczucie niepewności, które może być w różny sposób maskowane, np. poprzez demonstrowanie swojej siły.

Wskazania na profilaktyki

Teoria ta zwraca uwagę na to, że:

Teoria salutogenezy koncentruje się na czynnikach i zasobach, które podtrzymują i wspierają stan zdrowia. Zgodnie z ta teorią każda jednostka znajduje się na kontinuum pomiędzy idealnym zdrowiem a chorobą – co oznacza, że nie można powiedzieć o kimś, że jest całkowicie zdrowy lub całkowicie chory. Zdrowie nie ogranicza się jednocześnie do trzech podstawowych wymiarów: biologicznego, psychicznego i społecznego, ale obejmuje również zadowolenie, radzenie sobie organizmu ze stresem, samorealizację, dostrzeganie sensu, więzy społeczne, radzenie sobie ze zmianą. Bardzo duży wpływ na stan zdrowia ma to, w jaki sposób jednostka radzi sobie ze stresem.

To, w jaki sposób jednostka korzysta ze swoich zasobów i możliwości w wymagającej dla siebie sytuacji (w stresie) zależy w dużej mierze od jej poczucia koherencji. Ta właściwość osobowościowa opiera się ono na poczuciu zrozumiałości, poczuciu swojej zaradności i poczuciu sensowności, które wpływają na sposób odbierania i reagowania na pojawiające sytuacje życiowe. Podstawą tej orientacji jest przekonanie, że doświadczenia życiowe mają charakter przewidywalny i wytłumaczalny (poczucie zrozumiałości). Osoba cechująca się poczuciem koherencji, mimo że może czuć się różnymi sytuacjami zaskoczona, to będzie próbowała je rozumieć i wyjaśnić. Dostrzega jednocześnie zasoby, które pomogą sprostać wymaganiom stawianym przez sytuacje życiowe (poczucie zaradności). Osoba koherentna potrafi zatem dostrzegać różne możliwości w sobie lub w otoczeniu (np. wsparcie w relacjach), które pomogą w poradzeniu sobie z sytuacją. Ostatnią składową pojęcia jest poczucie sensu. Oznacza to, że wymagania stawianie przez życie są postrzegane jako wyzwania wartym wysiłku i zaangażowania. Ktoś o wysokim poczuciu sensowności rozwija jednocześnie ważne dla siebie aktywności (może to praca, zainteresowania, pasje, hobby), w które inwestuje swój czas i zaangażowanie.

Wskazania dla profilaktyki

Teoria ta zwraca uwagę na to, że:

Teoria społecznego uczenia się wyjaśnia proces nabywania i utrwalania nowych zachowań, w tym też problemowych, poprzez obserwację i naśladowanie osób ważnych i uważanych za atrakcyjne. Proces ten ma charakter niewymuszony, zachodzi samoistnie. Pierwszymi modelami do naśladowania są rodzice i najbliższa rodzina. W późniejszym okresie stają się nimi znaczący rówieśnicy, artyści, osoby mające wysoką pozycję społeczną. Naśladowanie zachowania kogoś atrakcyjnego jest czynnością samą w sobie wzmacniającą.

Wskazania dla profilaktyki

Teoria ta wskazała na znaczenie:

Zgodnie z teorią systemowego podejścia do rodziny rodzina jest systemem elementów pozostających w dynamicznej interakcji, w której każdy element jest określany przez pozostałe. System ten tworzą powtarzające się wzory i schematy wzajemnych oddziaływań i zachowań. Zmiany w jednym elemencie powodują zmianę w całym systemie. To oznacza, że w następstwie zmiany zachowania jednego z członków rodziny zachodzą zmiany w funkcjonowaniu całej rodziny. W rodzinie członkowie tworzą również podsystemy (pary). Są to dwuosobowe układy tworzone ze względu na płeć, wiek, generację, zainteresowania czy pozycję w rodzinie, np. para rodzicielska czy para rodzic-dziecko. Członkowie mogą równolegle należeć do różnych podsystemów (np. dziecko – rodzic, dziecko – rodzeństwo). Z perspektywy funkcjonowania rodziny ważne są granice, czyli zasady dotyczące wzajemnych interakcji i przepływu informacji. Oznacza to, że np. dzieciom nie są dostępne zachowania czy wiedza, która jest zarezerwowana dla rodziców. Dobrze funkcjonujące granice są jasne, otwarte i elastyczne. To oznacza, że członkowie rodziny je znają, mogą o nich rozmawiać i mogą one zostać dostosowane do zmieniającej się sytuacji.
Rodzinę jako system podtrzymują dwa przeciwstawne procesy: tendencja do zmiany i dążenie do utrzymania stałości. Najbardziej optymalne dla rodziny jest zachowanie równowagi między nimi. Jednym z wyrazów dążenia do utrzymania stałości jest opór przed wprowadzaniem zmian. Nowe umiejętności życiowe czy zachowania jednego z członków rodziny są dewaluowane lub ignorowane przez pozostałych. W rezultacie uniemożliwia to ich wdrożenie.

Wskazania dla profilaktyki

Teoria zwraca uwagę na to, że:

Teoria ta zakłada, że ludzie zachowują się w sposób racjonalny i rozważają możliwe konsekwencje swojego postępowania w kontekście jego użyteczności dla własnych celów czy potrzeb. Określone zachowanie (w tym też zachowanie problemowe) poprzedza intencja (zamiar) jego podjęcia w przyszłości. Zależy ona od: własnej postawy wobec tego zachowania, ukształtowanej na podstawie wiedzy o jego konsekwencjach oraz subiektywnej normy, które kształtują się na bazie przekonań normatywnych odzwierciedlających spostrzegany poziom aprobaty bądź dezaprobaty dla danego zachowania przez znaczące osoby (rówieśników, rodziców, idoli).

Wskazania dla profilaktyki

Teoria ta zwraca uwagę na znaczenie, jakie ma:

Znajduje to odzwierciedlenie w stwierdzeniu „Skoro prawie wszyscy tak postępują to dlaczego ja mam być inna/inny?”

Teoria ta definiuje zachowania problemowe jako niezgodne z ogólnie przyjętymi wartościami i normami społecznymi. Mogą one wywołać reakcję społecznej kontroli w postaci nagany, społecznego odrzucenia czy ograniczenia wolności. W późniejszym okresie Autor teorii wprowadził pojęcie zachowania ryzykowne, które zostały określone jako te, które w sposób bezpośredni lub pośredni narażają na szwank dobre samopoczucie, zdrowie a nawet życie młodych ludzi. Oba te terminy – zachowania problemowe i zachowania ryzykowne – odnoszą się w większości do tych samych zachowań. W związku z tym, często są używane zamiennie. Teoria zachowań problemowych/ ryzykownych zwraca uwagę na znaczenie tych zachowań w kontekście realizacji przez dzieci i młodzież ważnych dla nich celów i potrzeb rozwojowych, których osiągnięcie lub zaspokojenie w inny, społecznie akceptowany i bezpieczny sposób, jest zablokowane lub wydaje się być niemożliwym. Zachowywanie się w sposób problemowy/ryzykowny może być mechanizmem radzenia sobie z lękiem, frustracją, nieudolnością, porażką, wyrazem solidarności z rówieśnikami, demonstrowaniem przynależności do kultury młodzieżowej czy wzmacnianiem poczucia własnej tożsamości i niezależności.

Wskazania dla profilaktyki

Z perspektywy tej teorii istotne jest by uczyć dzieci i młodzież:

Do ważnych umiejętności życiowych, które mogą być pomocne w tym zakresie należą m.in: rozwiązywanie problemów, podejmowanie decyzji, budowanie pozytywnego obrazu siebie, radzenie sobie ze stresem i lękiem, umiejętności interpersonalne, stawianie granic. 

Transteoretyczny model zmiany opiera się na założeniu, że zmiana zachowania związanego ze zdrowiem jednostki jest procesem, na który składają się następujące stadia:

Proces zmiany nie ma charakteru linearnego, a spiralny. Częściowo powraca się do zachowań problemowych i wcześniejszych stadiów zmiany. Nie oznacza to jednak powrotów do sytuacji wyjściowych. Powrót do wcześniejszych etapów procesu jest w takiej sytuacji raczej krótkotrwały. Wśród ważnych czynników wspierających proces zmiany wyróżnia się nie tylko te związane z jednostką. Podkreśla się bowiem również znaczenie otoczenia społecznego, w tym wspierające relacje i kontrolowanie tych elementów środowiska, które mogłyby wpłynąć destrukcyjnie na przebieg procesu zmiany, np. kontakt ze znajomymi dostarczających narkotyków.

Wskazania dla profilaktyki

Teoria ta zwraca uwagę na znaczenie, jakie w pracy z młodzieżą z grup podwyższonego ryzyka ma:

Teoria ta odnosi się do psychologicznych, społecznych, środowiskowych, sytuacyjnych czynników, których współwystępowanie może sprawić, że dane zdarzenie nabiera charakteru kryzysu rozumianego jako stan zaburzenia równowagi życiowej. Teoria ta korzysta z różnych podejść psychoterapeutycznych (m.in. z teorii psychoanalitycznej, teorii systemów, teorii adaptacyjnej, teorii interpersonalnej). W sposób uproszczony jej główne założenia dotyczące tego, jak można pomóc jednostce w poradzeniu sobie z sytuacją kryzysową są następujące:

Wskazania dla profilaktyki

Teoria ta podkreśla znaczenie w pokonywaniu kryzysu takich indywidualnych zasobów jak: