Modelem wyjaśniającym dysfunkcjonalność części młodzieży jest koncepcja kryzysu tożsamości w wieku dojrzewania oparta na koncepcji rozwoju psychospołecznego Erika Eriksona (2004), natomiast punktem wyjścia idei powołania młodzieżowych grup profilaktycznych znaczenie pozytywnych doświadczeń socjalizacyjnych w dokonywaniu adaptacyjnych wyborów życiowych w tym okresie. W pracy psychokorekcyjnej wykorzystywane są m.in. strategie kształtowania umiejętności życiowych oraz alternatyw oparte na teorii zachowań problemowych (Jessor, 1987), strategia edukacji normatywnej wywodząca się z teorii uzasadnionego działania (Ajzen, Fishbein 1980), teoria przywiązania (Bowlby, 1973), strategie edukacji rówieśniczej i przekazu informacji oparte na teorii społecznego uczenia (Bandura, 2007).
Praca z rodzinami podopiecznych prowadzona jest równolegle. Koncentruje się ona na wywoływaniu zmian w relacjach wewnątrzrodzinnych z uwzględnieniem potrzeb dziecka. Tematem pracy jest rozwiązywanie problemu aktualnie prezentowanego przez rodzinę. Takie ujęcie zbliża koncepcję pracy z rodziną, wspomagającą proces profilaktyczny, do założeń szkoły strategicznej terapii rodzin (Watzlawick, Bavelas, Jackson, 1967). Wykorzystywana jest także strategia rozwoju umiejętności wychowawczych oparta na teorii społecznego uczenia (Bandura, 2007).
Okres dojrzewania to kryzysowy moment w życiu jednostki, który jest czasem intensywnych i gwałtownych zmian zachodzących na co najmniej trzech płaszczyznach. Zmiany biologiczne powodują konieczność podjęcia wyznaczonej przez naturę roli mężczyzny/kobiety i samookreślenia się w obrębie własnej płci. Zmiany na płaszczyźnie rodzinnej to konflikt między bronionym przez jednostkę statusem dziecka a zmieniającymi się oczekiwaniami bliskiego otoczenia społecznego pragnącego widzieć w jednostce „prawie dorosłego” lub odwrotnie – parcie jednostki do samodzielności blokowane przez otoczenie społeczne pragnące zachowania status quo. Ponadto w tym okresie występuje wyraźna tendencja zmniejszania się roli rodziny na rzecz rosnącego znaczenia grupy rówieśniczej. Płaszczyzna społeczna to konieczność nowego samookreślenia się w szerszym kontekście społecznym – zaadoptowania się w rzeczywistości nowej szkoły, zdefiniowania roli zawodowej w przybliżającej się dorosłości.
Konsekwencją zmian zachodzących w opisanych wyżej obszarach jest nieuchronny kryzys tożsamości, konieczność odpowiedzenia sobie od początku na pytania skryptowe: „kim jestem?”, „kim są inni ludzie?”, „czym jest świat, który mnie otacza?” (Berne, 2007).
Odpowiedzią jednostki na utratę podstawowych wyznaczników konstytuujących jej dotychczasową egzystencję jest jeden z dwóch typów reakcji – mobilizacja umożliwiająca podjęcie działań mających na celu przezwyciężenie stanu kryzysu albo destabilizacja emocjonalna, często dezintegracja i pojawienie się zaburzeń funkcjonowania. To, jak konkretna jednostka zareaguje na zmianę jej sytuacji w okresie dorastania i na ile poradzi sobie z kryzysem, zależy od jej „wyposażenia socjalizacyjnego”. Kłopoty w osiągnięciu zdrowej adaptacji do nowych wymagań i przyjęcie postawy „bycia w zagrożeniu” są konsekwencją deficytu socjalizacyjnego.
W kontekście powyższego wywodu przeciwdziałanie efektom kryzysu dojrzewania powinno polegać na:
- pomocy w rozwiązywaniu problemów psychoemocjonalnych,
- dostarczaniu wsparcia emocjonalnego, budowaniu wiary w siebie,
- pomocy w nabywaniu umiejętności koniecznych do radzenia sobie z nową rzeczywistością,
- pomocy w zaistnieniu w grupie rówieśniczej i wspomaganiu procesu integracji jednostki z grupą,
- reorientacji aksjologicznej – pracy nad przyjęciem przez jednostkę adaptacyjnego systemu wartości.
Te działania realizowane są w trakcie spotkań grupowych. Uczestnictwo w procesie grupy psychokorekcyjnej prowadzi do zmian dających się zaklasyfikować do pięciu podstawowych obszarów:
- grupa odniesienia – grupa psychokorekcyjna zaczyna pełnić funkcję ważnego środowiska społecznego dla jej uczestników, umożliwiającego zaspokajanie ważnych rozwojowo potrzeb,
- wartości – wstępna faza rozwoju grupy psychokorekcyjnej wprowadza w jej kulturę normy i wartości, należą do nich m.in.: rozwój i samorealizacja, szacunek dla siebie i innych, prawo do zaspokajania własnych potrzeb, uwzględnianie potrzeb innych, otwartość i szczerość w relacjach społecznych, bycie sobą, emocjonalność, samowyrażanie się. W szczególności kształtowane są adekwatne przekonania normatywne dotyczące narkotyków oraz promowane są postawy prozdrowotne,
- umiejętności – główne wzmacniane umiejętności to uczenie się siebie, rozumienie innych, efektywne funkcjonowanie społeczne, osiąganie celów, rozwiązywanie konfliktów i negocjowanie,
- tożsamość – doświadczenia, klaryfikacja wartości i umiejętności zdobyte dzięki uczestnictwu w grupie wsparcia prowadzą do konstytuowania się nowej tożsamości uczestników grupy, do nowego zdefiniowania siebie i relacji z innymi ludźmi,
- zachowanie – zmiany w powyższych obszarach prowadzą do zmian zachowania, m.in. do rezygnacji z zachowań nieprzystosowawczych i szkodliwych, takich jak np. używanie środków psychoaktywnych, które przestają pełnić funkcję zastępczą lub rozładowującą napięcie emocjonalne.
W konsekwencji zainicjowany w grupie proces zmiany prowadzi do modyfikacji i intensyfikacji rozwojowej adaptacji społecznej uczestników programu. Rozwojowa adaptacja społeczna jest rozumiana jako nabywanie umiejętności zaspokajania ważnych potrzeb psychoemocjonalnych w sposób akceptowany społecznie. Taka umiejętność jest atrybutem (przez niektórych uważanym za definicyjny) zdrowia psychicznego (Jourard, 1978).
Bibliografia
Ajzen I., Fishbein M., Understanding Attitudes and Predicting Social Behaviour, Prentice Hall, Engelwood-Cliffs, 1980.
Bandura A., Teoria społecznego uczenia się, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.
Berne E., W co grają ludzie. Psychologia stosunków międzyludzkich, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.
Bowlby J., Attachment and Loss, Vol.2. Separation, Basic Books, 1973.
Erikson E., Tożsamość a cykl życia, Zysk i S-ka, Warszawa 2004.
Jessor R., Problem-behavior theory, psychosocial development and adolescent problem drinking., “British Journal of Addiction” 82, 1987.
Jourard S. M., Wybrane definicje zdrowej osobowości, w: Jankowski K. (red.) Przełom w Psychologii, Czytelnik, Warszawa 1978.
Watzlawick P., Bavelas J. B., Jackson D. D. Pragmatics of Human Communication,
W.W. Norton & Co, 1967.