SPÓJRZ INACZEJ DLA KLAS 1-3

Syntetyczna informacja o programie

Nazwa programu: Spójrz Inaczej kl. I-III

  • Grupa/grupy odbiorców programu
    Uczniowie klas I-III szkoły podstawowej
  • Trenerzy programu – osoby uprawnione do szkolenia realizatorów
    Trenerzy Stowarzyszenia Psychoprofilaktyki „Spójrz Inaczej w Starachowicach”
    Lista trenerów 
  • Wymagany czas trwania szkolenia przygotowującego do prowadzenia programu – dla realizatorów programu
    35 godzin – 4 dni
    Dopuszczalne modyfikacje
     szkolenie w 2 częściach – 2 dni+2 dni
  • Osoby przygotowane do prowadzenia programu – realizatorzy programu
Nazwa grupyDokument potwierdzający
nauczyciele, wychowawcy, pedagodzy, psycholodzy oraz inne osoby z przygotowaniem pedagogicznym, pracujące z dziećmi w klasach I-III w szkołach lub w innych placówkach opieki pozaszkolnejCertyfikat realizatora Programu „Spójrz Inaczej” (lub – w latach wcześniejszych – zaświadczenie o ukończeniu szkolenia) wydany przez Stowarzyszenie Psychoprofilaktyki „Spójrz Inaczej”

Dopuszczalne modyfikacje (odnoszące się do rozszerzania grupy realizatorów)

Nazwa grupyDokument potwierdzający
osoby bez przygotowania pedagogicznego, pracujące z dziećmi w klasach  I-III w szkołach lub innych placówkach opieki pozaszkolnejCertyfikat realizatora Programu „Spójrz Inaczej” (lub – w latach wcześniejszych – zaświadczenie o ukończeniu szkolenia) wydany przez Stowarzyszenie Psychoprofilaktyki „Spójrz Inaczej”
  • Wymagany czas trwania programu
Dzieci/MłodzieżRodzice/OpiekunowieNauczyciele/Wychowawcy
21-25 godz. lekcyjnych  w zależności od klasy), zajęcia prowadzone systematycznie w ciągu całego roku szkolnego, z częstotliwością co 1-2 tygodnie2 spotkania z rodzicami– przed rozpoczęciem i na zakończenie realizacji programuNie dotyczy

Dopuszczalne modyfikacje

Dzieci/MłodzieżRodzice/OpiekunowieNauczyciele/Wychowawcy
Dopuszczalne jest łączenie dwóch tematów pod warunkiem, że w ciągu jednego dnia zajęcia nie trwają dłużej niż 2 godziny lekcyjne. Dopuszczamy w przypadkach nadzwyczajnych opuszczenie w ciągu roku szkolnego maksymalnie 2-3 zajęć, pod warunkiem, że opuszczanie tematów nie jest celowym działaniem wynikającym z postawy lub problemów osobistych prowadzącego zajęcia, a opuszczone tematy nie są z tego samego bloku tematycznego.Nie dotyczyNie dotyczy

Poziom rekomendacji

Program został oceniony jako spełniający standardy poziomu II

Cele programu

Cel ogólny programu

Zapobieganie uzależnieniom i innym destrukcyjnym zachowaniom oraz nieprawidłowej adaptacji społecznej dzieci w wieku wczesnoszkolnym poprzez wspieranie prawidłowego rozwoju i rozwijanie umiejętności psychospołecznych kluczowych dla tego okresu rozwojowego.

Cele szczegółowe programu

  • rozwijanie umiejętności psychospołecznych uczniów, w tym umiejętności rozpoznawania i nazywania uczuć, umiejętności radzenia sobie z negatywnymi emocjami, kształtowania pozytywnej samooceny i pozytywnego obrazu siebie,
  • zapobieganie destrukcyjnym zachowaniom w klasie/grupie rówieśniczej i odrzuceniu rówieśniczemu poprzez tworzenie warunków do rozwoju empatii i zdolności przyjmowania  perspektywy drugiego człowieka, które służą wspieraniu rozwoju umiejętności współpracy i wspólnej zabawy w grupie, umiejętności rozwiązywania problemów/konfliktów oraz umiejętności podejmowania samodzielnych decyzji,
  • zachęcanie do zdrowego stylu życia poprzez zwiększenie wiedzy o własnym ciele, zachowaniach prozdrowotnych, zasadach bezpieczeństwa i niektórych zagrożeniach dla zdrowia, w tym związanych z używaniem szkodliwych substancji chemicznych.    

Założenia

Program Spójrz inaczej dla klas 1-3 opiera się na założeniach psychologii prewencji, znanej w Polsce pod nazwą „psychoprofilaktyka” (Sęk, 1991, Ostaszewski 2003). Koncepcja zakłada się, że u źródeł zaburzeń psychicznych i problemów takich jak uzależnienia, leżą przede wszystkim deficyty umiejętności psychospołecznych, nierozwiązane kryzysy rozwojowe, niskie poczucie własnej wartości, trudne doświadczenia (np. odrzucenie rówieśnicze). Dlatego główne kierunki działań edukacyjnych programu Spójrz inaczej są nastawiane na wspieranie prawidłowego rozwoju psychospołecznego, rozwijanie umiejętności, które pomagają dzieciom w nawiązywaniu zdrowych relacji z rówieśnikami oraz w radzeniu sobie z trudnymi emocjami i sytuacjami życiowymi.
Przyjęcie takiego głównego założenia miało swoje konsekwencje dla wyboru i sposobu przygotowania realizatorów programu. 
Program został ukierunkowany na wspieranie dzieci w środowisku szkolnym, które w tym okresie rozwojowym staje się naturalnym miejscem rozwijania umiejętności psychospołecznych. Ponadto przy tworzeniu programu skupiono się na nauczycielach wczesnej edukacji jako głównych realizatorów programu. Dlatego drugim filarem programu stała się psychoedukacja nauczycieli, wspieranie rozwoju ich podstawowych umiejętności wychowawczych, uwrażliwianie na potrzeby dzieci, odpowiedni sposób kontaktowania się z dzieckiem.
Trzecim filarem, na którym wspiera się program jest wiedza z psychologii rozwojowej dotycząca prawidłowości rozwojowych dzieci w młodszym wieku szkolnym. Wiedza ta dostarcza argumentów wskazujących, że okres wczesnoszkolny (7-10 lat)  to bardzo istotny okres w rozwoju podstaw samooceny, poczucia skuteczności w działaniu, umiejętności współdziałania z innymi (Erikson 1959, Hurlock, 1985, Brzezińska (red), 2005). Zaniedbania na tym etapie rozwoju negatywnie rzutują na przyszłe funkcjonowanie społeczne nastolatków w okresie adolescencji i wczesnej młodości. W związku z tym sprzyjają używaniu substancji psychoaktywnych i innym ryzykownym zachowaniom dzieci i młodzieży.  

Czynniki ryzyka:
Zajęcia programu Spójrz inaczej są ukierunkowane na kompensowanie deficytów umiejętności psychospołecznych (np. współpracy z innymi dziećmi, wspólnej zabawy, braku umiejętności kierowania swoimi emocjami, rozpoznawania emocji innych ludzi, rozwiązywania konfliktów), a także na zapobieganie niskiemu poczuciu własnej wartości, niskiej pozycji w grupie rówieśniczej, odrzuceniu rówieśniczemu, niepowodzeniom wczesnoszkolnym, zachowaniom agresywnym lub destrukcyjnym w klasie, niedostatecznej wiedzy o zagrożeniach dla zdrowia.

Czynniki chroniące:
Program jest nastawiony na wspieranie kluczowych w tym okresie rozwojowym umiejętności psychospołecznych (radzenia sobie z trudnymi emocjami, konstruktywnego porozumiewania się, rozwiązywania konfliktów, budowania pozytywnego obrazu siebie itd.), wzmacnianie zdrowych reguł funkcjonowania w klasie/grupie rówieśniczej, rozwijanie umiejętności wychowawczych nauczycieli wczesnej edukacji (np. umiejętności kierowania klasą, umiejętności rozpoznawania potrzeb dzieci, wspierania w trudnych sytuacjach itd.), i tworzenie pozytywnego klimatu klasy szkolnej i całej szkoły.

Opis programu

Metody pracy

  • Zajęcia w programie Spójrz inaczej prowadzone są metodami aktywnymi tzn. w taki sposób, aby umożliwić uczniom kreatywne doświadczanie i przeżywanie tego, co jest tematem zajęć, a następnie podsumowanie i opracowanie zdobytych doświadczeń. W związku z tym, warto zachęcić uczestników do brania aktywnego udziału w ćwiczeniach, samodzielnego myślenia, opierania się na własnej wiedzy i doświadczeniach. Podczas realizacji programu można wprowadzać różne techniki, dostosowując je do stopnia zainteresowania tematem, umiejętnościami radzenia sobie z przedstawionymi problemami i poziomem aktywności uczniów. Dzieci w młodszym wieku szkolnym nie zawsze potrafią mówić o swoich uczuciach, stąd też wykorzystujemy inne sposoby wyrażania emocji, takie jak: zabawa, malowanie i rysowanie, lepienie z modeliny i plasteliny, śpiewanie piosenek, scenki teatralne, przedstawienia kukiełkowe.
  • Dziecko obserwując reakcję innych dzieci oraz nauczyciela może także znaleźć sposób na złagodzenie swoich napięć i zrozumienie samego siebie. Sam fakt, że takie działania są akceptowane, a nawet pożądane wystarczy, aby zredukować napięcie i problemy lub przynajmniej sprowadzić je do takiego poziomu, kiedy to dziecko samo daje sobie radę. W trakcie zajęć prowadzący mogą swoimi uwagami i komentarzami (szczególnie, jeśli potrafią wczuć się w emocje dzieci) doskonalić rozumienie i pomagać dzieciom rozwijać umiejętności wglądu w siebie. W ten sposób dzieci poszerzają krąg własnych doświadczeń i uczą się o wiele więcej niż przez upominanie i udzielanie wskazówek przez dorosłych. 
  • Podręcznik do programu zawiera przykłady różnych technik i spośród nich prowadzący może wybrać takie, które najlepiej odpowiadają jego przygotowaniu i celom konkretnego ćwiczenia.

Treści programowe

  • Postrzeganie siebie i rozumienie swoich uczuć:
    • rozpoznawanie, nazywanie i akceptacja uczuć własnych oraz innych osób 
    • rozumienie i wyrażanie uczuć pojawiających się w sytuacjach trudnych, 
    • uczenie się sposobów pozytywnego wpływania na swój nastrój oraz nastrój innych.
  • Poczucie własnej wartości:
    • akceptowanie i docenianie siebie 
    • świadomość swoich sukcesów i mocnych stron, 
    • dostrzeganie i akceptowanie różnic w wyglądzie, zachowaniu i upodobaniach, 
    • dostrzeganie i docenianie wyjątkowości i niepowtarzalności każdego człowieka.
  • Dziecko jako członek rodziny:
    • rozumienie roli rodziny i swojej roli w rodzinie, 
    • wzajemna pomoc w rodzinie. 
  • Dziecko jako członek grupy rówieśniczej:
    • klasa szkolna (wzajemny wpływ, pomaganie i otrzymywanie pomocy, przyjaźń i koleżeństwo),
    • normy, reguły i zasady we wzajemnych kontaktach,
    • współdziałanie i współpraca,
    • wpływ grupy na jednostkę – namawianie i odmawianie.
  • Sytuacje trudne w kontaktach z innymi:
    • radzenie sobie ze złością, odrzuceniem, wstydem, dokuczaniem, skarżeniem, 
    • agresja i przemoc w szkole – sposoby zapobiegania i radzenia sobie z dokuczaniem.
  • Rozwiązywanie problemów i podejmowanie decyzji:
    • strategie rozwiązywania problemów, 
    • umiejętności rozwiązywania problemów klasowych, 
    • umiejętności i strategie podejmowania samodzielnych decyzji.
  • Dbanie o zdrowie:
    • podejmowanie właściwych decyzji zdrowotnych,
    • rozwijanie świadomości swojego ciała, 
    • odróżnianie produktów jadalnych, niejadalnych i szkodliwych dla zdrowia, 
    • zasady używania i przyjmowania lekarstw,
    • sposoby dbania o zdrowie.

Czas trwania i harmonogram

Program Spójrz inaczej realizowany jest w sposób ciągły przez 3 lata: w I SP – 22 zajęcia 45-minutowe, w II klasie – 21 zajęć, w III – 25 zajęć. Do wymagań programu należy również przeprowadzenie przez realizatora spotkania informacyjnego z rodzicami, dotyczącego samego programu. Podobne spotkanie odbywa się w trakcie roku szkolnego i na zakończenie cyklu zajęć, jest ono  poświęcone efektom realizacji. 

Materiały

Wszystkie materiały do realizacji programu zawarte są w podręcznikach dla realizatorów. Podręcznik zawiera:

  • opis programu – cele oraz treści,
  • opis metod pracy z uczniami,
  • przewodnik dla realizatora,
  • scenariusze poszczególnych zajęć wraz z pomocami do prowadzenia zajęć – ilustracje,  arkusze pracy – oraz wskazówkami metodycznymi i materiałami merytorycznymi dla realizatora​.

Standardy realizacji

Osobami uprawnionymi do realizacji są wyłącznie osoby, które uczestniczyły w warsztatach przygotowujących do realizacji zajęć Spójrz inaczej, prowadzonych przez trenera rekomendowanego przez Stowarzyszenie Psychoprofilaktyki „Spójrz Inaczej” w Starachowicach i posiadają zaświadczenie o ich ukończeniu, wydane przez Stowarzyszenie (lub – przed rokiem 1997 – przez inną instytucję, jeśli szkolenie prowadził trener rekomendowany przez Stowarzyszenie).

Szkolenie trwa 35 godz. dydaktycznych. Jego treścią są ćwiczenia umiejętności potrzebnych do prowadzenia zajęć oraz praktyczne poznawanie programu poprzez symulację zajęć w grupie oraz prowadzenie zajęć z uczniami pod okiem superwizora. 

Realizatorzy powinni posiadać duże umiejętności interpersonalne, rozumieć proces grupowy, charakteryzować się uważnością, otwartością i rozumieniem potrzeb dzieci. Podczas zajęć powinni czuwać nad przestrzeganiem przyjętych norm i zasad pracy, doceniać uczniów i dostrzegać ich mocne strony. 

W trakcie realizacji programu zalecana jest superwizja prowadzona przez trenerów Stowarzyszenia. Ma ona posłużyć zwróceniu uwagi na trudne sytuacje powstające podczas prowadzenia zajęć oraz ich wyjaśnieniu i wzmacnianiu prowadzących tak, żeby realizacja programu przynosiła pozytywne efekty i zadowolenie.

Nadzór nad realizacją programu

Długofalowy charakter programu wymaga ciągłej realizacji zajęć w danej klasie. Dla zapewnienia jednolitych oddziaływań wychowawczych korzystne jest objęcie programem jak największej liczby klas w szkole. Z tego względu istotna jest współpraca i zaangażowanie dyrektora szkoły oraz pedagoga szkolnego, który może wspierać i integrować realizację programu. Przeprowadzenie programu Spójrz inaczej w szkole wymaga oficjalnego zgłoszenia dyrekcji oraz ujęcia tych działań w planie pracy wychowawczej nauczyciela. 

Warunki lokalowe, sprzętowe, pomoce.

Zajęcia dla klas I-III mogą być prowadzone w klasach szkolnych, świetlicach itp. Podstawową „figurą” zajęć jest krąg, stąd potrzebne jest odpowiednie pomieszczenie. Do prowadzenia zajęć wykorzystywane są kserowane ilustracje pochodzące z podręcznika. Inne materiały to: bloki rysunkowe, kredki, szare arkusze papieru, taśma klejąca, klej, gazety.

Dowody jakości programu

Ewaluacja procesu
W latach 1993-2015 na podstawie informacji zebranych w ramach ewaluacji procesu dokonano 5 aktualizacji programu Spójrz inaczej. Były to m.in.: wprowadzenie bardziej atrakcyjnych i zrozumiałych dla dzieci form i metod prowadzenia zajęć oraz nowych ilustracji i rysunków, zmiana kolejności zajęć oraz bloków programowych, dodanie lub wymiana niektórych scenariuszy, udoskonalenie podręcznika (nowe ilustracje i rysunki, wskazówki metodyczne i materiały merytoryczne dla realizatorów) a także zmiany w przebiegu szkolenia – początkowo zmiany organizacyjne, które umożliwiły bardziej praktyczny charakter szkolenia, a ostatnio skrócenie szkolenia o 5 godz.

Ewaluacja wyników
M. Deptuła (1997)

Schemat badań: quasi-eksperymentalny z pięcioma pomiarami: 1/ pomiar w I klasie przed rozpoczęciem oddziaływań, 2/ pod koniec klasy II, 3/ pod koniec klasy III po zrealizowaniu programu, 4/ w IV klasie w rok po zakończeniu programu, 5/ w V klasie, dwa lata po zakończeniu programu

Techniki i narzędzia badawcze: technika „Plebiscyt życzliwości i niechęci” w wersji zakładającej ustosunkowanie się dzieci do wszystkich uczniów w danej klasie na skali 5-stopniowej. Analizowano zmiany w zakresie stosunku emocjonalnego rówieśników do dziecka (popularność w grupie) oraz stosunku emocjonalnego dziecka do rówieśników. Badano także opinie dzieci oraz opinie rodziców i nauczycieli realizujących zajęcia o programie za pomocą pytania otwartego. 

Wyniki ewaluacji wskazują, że w trzech klasach, które brały udział w zajęciach Spójrz inaczej między pierwszą i trzecią klasą, istotnie zmniejszył się odsetek dzieci odrzucanych przez rówieśników i izolowanych. W 2 klasach (spośród 3) nastąpiło istotne polepszenie stosunku emocjonalnego dzieci do swoich kolegów i koleżanek w klasie. Dzieci stały się bardziej tolerancyjne dla innych uczniów, ponieważ pozycja na skali popularności w klasie po trzech latach realizacji programu nie wiązała się z wynikami w nauce. 

K. Ostaszewski (2003)

Schemat badań: quasi-eksperymentalny z dwoma pomiarami: 1/ pomiar w I klasie, 2/ drugi pomiar w III klasie po zakończeniu programu, 

Wielkość grupy badanej: 10 klas w grupie eksperymentalnej (szkoły w Starachowicach w których realizowano program), 10 klas w grupie porównawczej (szkoły w Skarżysku-Kamiennej). W analizach podłużnych uwzględniono 313 uczniów (128 z grupy eksperymentalnej i 185 z porównawczej). 

Techniki i narzędzia badawcze: (1) obserwacja zachowań uczniów prowadzona przez nauczycieli (karta obserwacji zachowań ucznia), (2) socjometria oparta na pozytywnych wyborach, pytanie: „z kim chciałbyś siedzieć w jednej ławce?”, (3) technika projekcyjna „narysuj i napisz”

Obserwacje nauczycieli-realizatorów wykazały lepsze przystosowanie dzieci uczestniczących w programie do wymagań szkolnych, większą otwartość  uczniów i gotowość do współpracy z kolegami/koleżankami oraz korzystną tendencje (zmniejszanie się) częstości zachowań problemowych w klasie (bójki, skarżenie itp.), jednak te zmiany nie przekroczyły progu istotności statystycznej. Na podstawie techniki socjometrii nie stwierdzono znaczących różnic w zakresie popularności dzieci w grupie. 

Na podstawie wyników techniki projekcyjnej „narysuj i napisz” u uczestników programu stwierdzono korzystne zmiany w wiedzy dotyczącej zachowań służących zdrowiu. W „obrazie zdrowia” spostrzeganego przez dzieci – uczestników programu więcej było elementów zgodnych ze wskazaniami współczesnej promocji zdrowia, np. związanych z odżywianiem się, aktywnością ruchową i sportową, a mniej przyjmowania lekarstw i opieki lekarskiej, która tradycyjnie wiąże się z utratą lub pogorszeniem zdrowia. Program wpłynął również na poszerzenie wiedzy o substancjach chemicznych mogących stanowić zagrożenie dla zdrowia.  

Misiuk, (2015)
Schemat badań: quasi-eksperymentalny. Porównywano zmiany zachodzące u 4 grup dzieci: 1. grupa uczestniczyła w zajęciach wg programu Spójrz inaczej i jednocześnie w zajęciach prowadzonych metodą projektów badawczych Badam, poznaję, doświadczam (MPSI), 2. grupa uczestniczyła w zajęciach wg programu Spójrz inaczej (SI), 3. grupa uczestniczyła tylko w zajęciach metodą projektów badawczych (MP), 4. nie miała żadnych dodatkowych wspólnych dla klasy zajęć (BDZ). Wykonano dwa pomiary. Pierwszy na początku klasy I, przed rozpoczęciem oddziaływań, i drugi – pod koniec klasy II po zakończeniu oddziaływań. 

Techniki i narzędzia badawcze: „Plebiscyt życzliwości i niechęci” w wersji dla małych dzieci badający stosunek emocjonalny dziecka do wszystkich koleżanek i kolegów w klasie. 

Wyniki uzyskanych badań wskazują, że dzieci uczestniczące w zajęciach prowadzonych na podstawie programu Spójrz inaczej zajmują bardziej korzystną pozycję w klasie szkolnej mierzoną „Plebiscytem życzliwości i niechęci”. Dzieci postrzegają siebie wzajemnie bardziej przychylnie, są do siebie bardziej przyjaźnie nastawione, co stwarza im lepsze możliwości rozwoju i trenowania własnych kompetencji. 

Źródło: Kołodziejczyk A., Spójrz Inaczej (w:) Rekomendowane programy profilaktyki uzależnień, Fundacja Praesterno, Warszawa, 2016

Więcej informacji na temat programu

  • Deptuła M., Co daje dzieciom udział w programie „Spójrz Inaczej” w klasach I-III? (w:) Podręcznik do programu Spójrz Inaczej, 1997.
  • Deptuła M., Program zajęć wychowawczo-profilaktycznych „Spójrz inaczej” (w:) Deptuła M.,. Odrzucenie rówieśnicze. Profilaktyka i terapia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2013.
  • Deptuła M., Psychologia humanistyczna a rozwój umiejętności życiowych, „Remedium” nr 3, 2003.
  • Misiuk A., Diagnoza następstw wybranych praktyk edukacyjnych dla rozwoju kompetencji społecznych uczniów w klasach I-II szkoły podstawowej”, rozprawa doktorska dotyczące wpływu realizacji Programu Spójrz Inaczej na rozwój kompetencji społecznych dzieci.
  • Misiuk A., Zmiana pozycji jednostek w nieformalnej strukturze klasy szkolnej w różnych kontekstach edukacyjnych „Zeszyty Naukowe Forum Młodych Pedagogów przy Komitecie Nauk Pedagogicznych Polskiej Akademii Nauk”. Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2012.
  • Ostaszewski K., Skuteczność profilaktyki używania substancji psychoaktywnych, Wydawnictwo. Scholar, Warszawa 2003 (rozdział na temat skuteczności programu Spójrz Inaczej) s. 137-145, 164-171).
  • Podręcznik Spójrz Inaczej. Program zajęć wychowawczo-profilaktycznych dla klas 1-3 szkół 
  • podstawowych – wydania z roku: 1993, 1997, 2007.
  • Rekomendacje i opinie na temat programu „Spójrz inaczej” zgromadzone w Stowarzyszeniu „Spójrz inaczej”.

Dane kontaktowe

Stowarzyszenie Psychoprofilaktyki Spójrz Inaczej

Adres: 27-200 Starachowice, ul. Radomska 72

Telefon: 041/274-18-00; kom. 518-184-436

Strona internetowa: www.spojrzinaczej.pl