Etyka w profilaktyce

Ludzie i rzeczy przyczyniają się jednym do szczęścia, innym – do nieszczęścia. Częstokroć są to ci sami ludzie i te same rzeczy.                                                                                                                     

 Władysław Tatarkiewicz, „O szczęściu”

W każdej pracy  z dziećmi i młodzieżą ważna jest uwaga i rozumienie potrzeb młodych ludzi. W pracy profilaktycznej również bo działania profilaktyczne często dotykają wrażliwych i bardzo osobistych sfer życia. Odnoszą się one bowiem do  takich potrzeb i umiejętności, jak  poczucie własnej wartości, zdolność nawiązywania i utrzymywania satysfakcjonujących relacji z innymi ludźmi, radzenie sobie z osobistymi lub rodzinnymi problemami. Dlatego prowadząc działania profilaktyczne należy brać pod uwagę, jak delikatnej materii one dotyczą. Rzecz w tym, by pomagać dzieciom i młodzieży korzystając z wiedzy naukowej potwierdzonej badaniami, jednocześnie cały czas pamiętając o tym, że postawy, zachowania oraz co i jak mówią znaczące osoby dorosłe może mieć na nich większy wpływ niż sprawdzony warsztat pracy. Trzeba dołożyć wszelkich starań, by działania profilaktyczne służyły dobru ich odbiorców, zarówno całym ich grupom, jak i  poszczególnym jednostkom.  Nakłada to obowiązek kierowania się w pracy profilaktycznej wskazaniami etycznymi, które zgodnie ze zrozumieniem słowa etyka, w języku greckim, oznaczają poszukiwanie „dobrego sposobu życia albo mądrego działania” (Badiou,2009, s. 20).  

Poniżej  kilka wskazań etycznych, którymi warto i należy  kierować się w  profilaktyce zachowań problemowych dzieci i młodzieży.  

Kieruj się nadrzędnymi wartościami

W działaniach profilaktycznych trzeba  zagwarantować dzieciom i młodzieży prawo do szacunku, prywatności i zachowania poufności uzyskanych od nich informacji. Konieczne jest także odrzucenie wszelkich stereotypów  dotyczących  pochodzenia, rasy, statusu socjoekonomicznego, płci, orientacji seksualnej nastolatków czy wyznawanej przez nich wiary.  Nie uda się bowiem wspomagać młodych ludzi w procesie budowania systemu wartości, nie dając odpowiedniego przykładu  własnym postepowaniem.  Niezgodne jest też z zasadami etyki narzucanie im określonego światopoglądu, jako jedynie słusznego. To nie oznacza by się nim nie dzielić. Jednak należy to robić w sposób, który umożliwia prowadzenie dyskusji z młodzieżą i zostawia jej miejsce na podjęcie indywidulanych decyzji.

Dbaj o język, jakiego używasz

W czasie  prowadzenia zajęć profilaktycznych w klasie należy zwrócić uwagę na sposób  określania osób, które doświadczają różnego rodzaju problemów. Unikanie słów o pejoratywnym zabarwieniu, takich jak: narkoman, ćpun, alkoholik, rodzina alkoholowa, ofiary przemocy, jest wyrazem dbałości o standardy etyczne w profilaktyce. Można te określenia  w prosty sposób zastąpić innymi, które opisują problem bez negatywnych konotacji np: osoby nadużywające substancji psychoaktywnych, uzależnione od alkoholu, narkotyków, rodziny w których występuje problem z nadużywaniem/uzależnienia od alkoholu, osoby doświadczające przemocy. Może ktoś zapytać, dlaczego powinno się unikać słów o negatywnym zabarwieniu, skoro występują w naszym języku  od lat. Bywają przecież używane przez niektórych terapeutów pomagającym osobom uzależnionym, czy przez członków społeczności terapeutycznej. Nawet wśród osób, które poradziły sobie z problemem uzależnienia od alkoholu znajdują się takie, które określają  siebie terminem alkoholik. Według niektórych podejść terapeutycznych używanie tego określenia przez osoby w trakcie lub po ukończeniu terapii w stosunku do własnej osoby może sprzyjać rozwijaniu wewnętrznej motywacji do zaprzestania picia i utrzymania abstynencji. Jednak kiedy mamy do czynienia z nastolatkiem, którego najbliższy członek rodziny boryka się z uzależnieniem, trzeba wziąć pod uwagę stygmatyzujący i bolesny charakter takiego sformułowania.

Przyjmij perspektywę uczniów

W kontekście powyższych rozważań pomocne jest zastanowienie się nad tym, jak to co się mówi podczas zajęć profilaktycznych prowadzonych w całej klasie może być odbierane przez uczniów. W każdej klasie  mogą się bowiem znaleźć  uczniowie o różnych doświadczeniach rodzinnych i szkolnych. Warto przyjąć perspektywę ucznia i spróbować zrozumieć jego emocje. Wyobraźmy sobie, że jeden z nich  na co dzień doświadcza problemów związanych np. z uzależnieniem od alkoholu jednego z rodziców, a podczas zajęć profilaktycznych słyszy o patologii jaką jest rodzina, w której nadużywa się alkoholu. Czyż nie wywoła to u niego poczucia niesprawiedliwości, krzywdy, wstydu, złości? Trzeba naprawdę z dużym wyczuciem i delikatnością mówić o rozmaitych problemach rodzinnych, cały czas pamiętając o tym, że może słuchają tego również uczniowie, których ten problem bezpośrednio i prawdopodobnie boleśnie dotyczy. A przecież nie jest intencją osób prowadzących działania profilaktyczne „dorzucić”  tym dzieciom kolejne trudne doświadczenie.  Chodzi po prostu o empatię. Irwin Yalom, amerykański psychiatra i psychoterapeuta porównał obrazowo empatię do „patrzenia przez okno innego człowieka” (Yalom, 2003, s. 18). W trakcie prowadzonych zajęć profilaktycznych należy również próbować spojrzeć na świat, tak jak spogląda na niego dziecko czy nastolatek, któremu chcemy pomóc.

 Zadbaj o komfort psychiczny uczniów

W pracy profilaktycznej prowadzonej z całą klasą należy zwrócić szczególną uwagę na to, by dzieci nie były zachęcane do podzielenia się szczegółami ze swojego życia. Takie wypowiedzi mogą bowiem   przywołać przykre lub bolesne wspomnienia.  Nie ma też gwarancji, że uczeń, który „otworzył się” na forum klasy, otrzyma wsparcie ze strony rówieśników ani, że zachowają oni dyskrecję. Poza tym, konsekwencje negatywnych reakcji  kolegów czy koleżanek mogą być niewidoczne dla osoby dorosłej prowadzącej zajęcia. Istnieje wtedy niebezpieczeństwo, że uczeń ten, nie otrzyma adekwatnego wsparcia i pomocy również ze strony dorosłej osoby.  Zostanie z tym sam i do tego – być może – z przykrym doświadczeniem odsunięcia się od niego rówieśników.

Zachowuj się w sposób przewidywalny dla ucznia

W sytuacji prowadzenia interwencji profilaktycznych uczeń ma prawo wiedzieć, które  informacje jego dotyczące,  zostaną  przekazane rodzicom,  które innym nauczycielom, a które nie będą znane nikomu więcej.  Aby nastolatek mógł się czuć bezpiecznie, nauczyciel/wychowawca  powinien to wyraźnie określić i zagwarantować. Ważną sprawą jest również dotrzymywanie przez nauczyciela zawartej z uczniem umowy. Nie ma znaczenia, czy była ona zawarta ustnie czy pisemnie. Uczeń powinien mieć przekonanie, że nic się nie wydarzy  bez jego wiedzy. To podstawowy  warunek budowania zaufania i wzajemnego szacunku między nim  a nauczycielem.

Unikaj nagłośniania problemów uczniów 

 Warto zdawać sobie sprawę, że wygłaszanie negatywnych opinii o uczniu nie służy poprawie jego zachowania, a najczęściej wywołuje przeciwny skutek. Poza tym, może przyczynić się do  stygmatyzowania ucznia. Rozmowa  o trudnościach  wychowawczych jakie sprawia uczeń ma sens tylko wtedy, gdy jej celem jest znalezienie  formy wsparcia i udzielenie mu pomocy.  W takim przypadku też konieczne jest zadbanie o zachowanie dyskrecji zarówno w rozmowach między dorosłymi,  np. w pokoju nauczycielskim,  jak i w trakcie indywidulanych rozmów z uczniem. Dla uzyskania wiedzy o zachowaniach Kwerodziców np. dotyczących picia alkoholu , powinno się  pytać ich samych, a nie dzieci. Od tej zasady mogą być wyjątki w przypadku, gdy nauczyciele obserwują u dziecka niepokojące i nasilające się sygnały, świadczące o przeżywanych problemach, a kontakt z jego rodzicami jest utrudniony.   

Unikaj wzbudzania strachu 

We wszelkiego typu działaniach profilaktycznych nie wolno stosować metod, które opierają się  na strachu. Może to dotyczyć zarówno wiedzy przekazywanej uczniom, jak i działań polegających np. na wprowadzaniu do szkoły policji z psami. Zdarza się bowiem,  że policja jest wzywana do szkoły pomimo braku zagrożenia dla bezpieczeństwa uczniów czy znamion popełnienia przez nich wykroczeń albo przestępstw. Najczęściej tego typu sytuacje są wyrazem  bezradności nauczycieli wobec trudnego czy wręcz nieakceptowanego zachowania ucznia. Przyjazd patrolu policyjnego do szkoły ma wstrząsnąć uczniem i powstrzymać go od zachowywania się w sposób problemowy.  Takie działania niestety w dłuższej perspektywie nie prowadzą do żadnej poprawy, ponieważ nie odnoszą się do przyczyn, lecz próbują jedynie zdławić  objawy. Nie budują też więzi ze szkołą, a więc nie wzmacniają działania jednego z silniejszych czynników chroniących, który sprzyja ograniczeniu wśród nastolatków zachowań problemowych (Ostaszewski 2016).  Ponadto uczniowie odbierają tego typu działania, jako przejaw stosowania wobec nich przemocy.

Nie  stosuj losowego testowania uczniów na obecność narkotyków

Podobnie  negatywne  mechanizmy są uruchamiane w przypadku  losowego testowania uczniów na obecność narkotyków. Profilaktyka szkolna oparta  na kontrolowaniu i podejrzewaniu wszystkich uczniów o używanie substancji psychoaktywnych oraz zbieraniu dowodów winy stanowi poważną barierę w prawidłowym realizowaniu przez szkołę funkcji profilaktycznej i wychowawczej. Narusza też dobre imię uczniów – wszyscy są podejrzewani o używanie narkotyków. Powoduje to spadek zaufania i znaczne pogorszenie relacji nauczyciele – uczniowie oraz zmniejsza aktywność uczniów w działania na rzecz szkoły.

Respektuj prawo uczniów do odmowy wzięcia udziału w programie profilaktycznym

Przed realizacją programu profilaktycznego zawsze należy pytać uczniów, czy godzą się  na udział w nim. Uzyskanie zgody powinno być poprzedzone informacją o celach programu, tematyce zajęć, planowanym przebiegu i przewidywanym czasie realizacji. Istotą przekazywanych informacji jest budowanie w uczniach poczucia, że udział w takim przedsięwzięciu ma sens. Uczeń powinien rozumieć i nie mieć wątpliwości, czemu służą podjęte przez nauczyciela/wychowawcę działania, jaka jest jego rola, jakie ma zadania do wykonania, jaki czas ma na to przeznaczyć, jaki będzie ich przebieg. 

Prośbę o wyrażenie zgody trzeba również skierować do rodziców uczniów. Jest to wyraz szacunku zarówno dla uczniów, jak i ich rodziców i respektowania ich praw. Oczywistym jest, że pytając o zgodę należy liczyć się i być przygotowanym na odmowę. Różne bywają motywy odmowy zarówno ze strony uczniów, jak i rodziców. Mogą one być związane z rodzinnym problemem, brakiem czasu u rodziców, lękiem u uczniów przed możliwymi konsekwencjami. Istotne jest więc, by uszanować odmowę, a jednocześnie spróbować zrozumieć i wyjaśnić wszystkie wątpliwości, jakie mogą się pojawić  u rodzica czy ucznia na myśl o ich potencjalnym  udziale  w programie. Powinno się też stworzyć warunki, aby w każdej chwili uczeń i jego rodzice mogli zmienić decyzję i uczestniczyć w proponowanym programie.

Postępuj zgodnie z aktualną wiedzą na temat profilaktyki

 Posiadanie aktualnej wiedzy na temat profilaktyki opartej na naukowych podstawach i obowiązujących standardach jest moralnym i zawodowym obowiązkiem osób zajmujących się profilaktyką. Najważniejsze jest przecież dołożenie wszelkich starań, aby działania profilaktyczne przyniosły pozytywne skutki i aby w jak największym stopniu eliminowały ich możliwe negatywne  efekty. Warto więc realizować w szkole programy profilaktyczne, których  pozytywne rezultaty zostały udowodnione w metodologicznie poprawnie przeprowadzonych badaniach.

W tym kontekście dyskusyjne jest  zapraszanie na zajęcia osób, które były uzależnione od substancji psychoaktywnych. Nie ma bowiem gwarancji, że przekaz odwołujący się do ich doświadczeń będzie adekwatny do możliwości poznawczych i emocjonalnych uczniów.  Ponadto sam przekaz wiedzy nie zmienia zachowania, nawet jeśli jest on poruszający i oceniany jako atrakcyjny przez młodzież  (Ostaszewski, 2016).

Podejmując decyzje o zaproszeniu realizatorów/specjalistów działań profilaktycznych spoza szkoły, należy zawsze sprawdzić, z jakimi treściami profilaktycznymi przychodzą do szkoły, a następnie  aktywnie uczestniczyć w prowadzonych przez nich zajęciach. Umożliwia to nie tylko poznanie i kontrolowanie treści, które są przekazywane uczniom, ale również nawiązanie z dziećmi i młodzieżą  relacji w okolicznościach innych niż dotychczas.

Najlepiej jednak, kiedy  to nauczyciele i wychowawcy są bezpośrednimi realizatorami programów profilaktycznych. Prowadzenie zajęć profilaktycznych jest bowiem okazją do  prowadzeniu dialogu z uczniami, poznaniu ich opinii na poruszane tematy i zacieśnianiu wzajemnych więzi.

Przełamuj rutynę w kontaktach z uczniami

 W pracy z uczniami z grup podwyższonego ryzyka (profilaktyka selektywna, wskazująca) szczególnie ważne jest by zajęcia dostarczały tym uczniom pozytywnych doświadczeń i służyły budowaniu ich mocnych stron. Na ogół uczniowie ci są „przyzwyczajeni” do tego, że zostają zauważani tylko w sytuacjach, gdy ich zachowanie staje się problemem dla dorosłych. Zerwanie z tym schematem ma olbrzymie znaczenie dla pozytywnej zmiany ich zachowania. W praktyce oznacza to budowanie przez nauczycieli relacji z uczniem, dostrzeganie nawet najdrobniejszych osiągnięć zarówno w nauce, w sytuacjach społecznych, jak i w wypełnianiu podstawowych obowiązków szkolnych.

Dbaj o zachowanie standardów podczas badań ankietowych 

W przypadku przeprowadzania w klasach badań ankietowych, służących oszacowaniu rozmiarów zjawiska, któremu działania profilaktyczne mają zapobiegać, trzeba:

Na  zakończenie:

Profilaktyka to dziedzina nauki, której celem jest pomaganie dzieciom i młodzieży w ich zdrowym dorastaniu.  Nie wystarczy jednak tylko wykorzystywać  skuteczne strategie profilaktyczne, trzeba też osobiście się zaangażować i postępować w sposób etyczny. Profilaktyka to też sztuka nawiązywania relacji z drugim człowiekiem opartej na zaufaniu, szacunku, zrozumieniu i udzielania mu adekwatnego wsparcia albo pomocy. Moim zdaniem właśnie sposób pomagania, który może być w różny sposób definiowany czy ujmowany w działaniach profilaktycznych, jest jej nieodzownym elementem.  

Bibliografia

Badiou A. (2009). Etyka. Przewodnik Krytyki Politycznej, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa.

Ostaszewski K. (2016). Standardy Profilaktyki. Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii, Warszawa.

Yalom I, (2003). Dar Terapii. Instytut Psychologii Zdrowia PTP, Warszawa.

Autor opracowania: Anna Borucka, Dział Profilaktyki i Edukacji Publicznej, KBPN