Okres adolescencji 11-19 lat

Adolescencja, po względnie stabilnym okresie dzieciństwa, znacznie zwiększa ekspozycję młodego człowieka na różnorodne formy ryzyka. We wczesnym okresie adolescencji (od ok. 11 r.ż do 15 r.ż) organizm młodego człowieka uzyskuje stopniowo zdolność do dawania nowego życia. W tym czasie procesy biologicznego dojrzewania stymulują potrzebę doznań i skłonność do podejmowania ryzyka. Częstym źródłem konfliktów w tym okresie życia są relacje z rodzicami i innymi dorosłymi opiekunami, m.in. sprzeczności między potrzebą kontroli ze strony rodziców i potrzebą niezależności u dorastających.  

        W drugim etapie adolescencji (od 16 r.ż.) następuje rozwój struktur mózgowych i zdobywanie doświadczeń odpowiadających za kształtowanie się kompetencji osobistych i społecznych. Stają się one podstawą do świadomego kształtowania własnego życia w kolejnych etapach rozwoju. Poważnym źródłem wewnętrznych konfliktów w drugiej fazie dojrzewania  jest trudny proces dokonywania wyborów między alternatywnymi wartościami i drogami życiowymi, czyli tzw. kryzys tożsamości.

        Fazowy przebieg procesów adolescencji, w którym dojrzewanie biologiczne o kilka lat wyprzedza dojrzewanie psychospołeczne jednostki, jest źródłem znacznego ryzyka rozwojowego. Dysharmonia rozwojowa  w naturalny sposób zwiększa ekspozycję na różne formy ryzyka, w tym eksperymenty z substancjami psychoaktywnymi, seksem, władzą rodzicielską i innymi przejawami formalnych autorytetów włączając w to szkołę, przepisy prawa karnego i obyczajowego. Skuteczne strategie i programy profilaktyczne dla ogółu adolescentów w okresie szkolnym (profilaktyka uniwersalna) biorą więc pod uwagę ww. zagrożenia rozwojowe. Są to przede wszystkim: 

         Niektórzy młodzi ludzie w okresie dojrzewania angażują się w zachowania ryzykowne, np. nadużywają alkoholu, eksperymentują z narkotykami. Indywidualne cechy i właściwości młodych ludzi (wysoka potrzeba doznań, impulsywność, zaburzenia lękowe, poczucie bezradności) mogą zwiększać intensywność zachowań problemowych, ryzykownych i antyspołecznych oraz nasilać ich negatywne konsekwencje. Te grupy młodych ludzi, charakteryzujące się większą indywidualną podatnością na podejmowanie zachowań ryzykownych wymagają działań na poziomie profilaktyki selektywnej i wskazującej. Sytuacja młodych ludzi z grup zwiększonego ryzyka wymaga specjalnie dedykowanych oddziaływań edukacyjnych i profilaktycznych. Są to przede wszystkim programy nastawione na:

Kluczową rolę w tych programach odgrywa rozwijanie u młodzieży umiejętności życiowych, które odpowiadają za poprawną realizację zadań rozwojowych okresu dorastania. Do tych umiejętności zalicza się m.in. adekwatną samoświadomość, panowanie na emocjami, określanie celów, umiejętność przyjmowania perspektywy innych ludzi, umiejętność podejmowania odpowiedzialnych decyzji i wyborów. Istotnym elementem edukacji profilaktycznej jest wzmacnianie u młodzieży odporności na negatywne wpływy społeczne. W tym stosowane są techniki osłabiania subiektywnych norm akceptujących przyjmowanie substancji psychoaktywnych, korygowania nieprawdziwych przekonań na temat rozpowszechnienia używania substancji psychoaktywnych wśród rówieśników, a także prowadzone są treningi umiejętności asertywnego odmawiania w sytuacjach ryzykownych propozycji rówieśników.

Antyskladniki programów edukacji normatywnej i rozwijania umiejętności życiowych:

Na kulturę szkoły składają się podstawowe założenia, normy, wartości i przekonania podzielane przez członków społeczności szkolnej – uczniów, nauczycieli i rodziców. Szkoły, w których obowiązują klarowne zasady i normy braku akceptacji dla zachowań antyspołecznych, przemocy i używania substancji psychoaktywnych w znacznym stopniu chronią młodzież przed podejmowaniem zachowań ryzykownych.

         Badania wskazują na ochronne znaczenie „kultury”, troski i zaangażowania szkoły w sprawy ucznia. Mniejsze nasilenie zachowań ryzykownych uczniów wiąże się z pomocą w nauce oferowaną uczniom przez szkołę oraz z zaangażowaniem całej szkoły w osiąganie przez uczniów postępów w nauce. Przyjazna kultura szkoły sprzyja kształtowaniu więzi ze szkołą i nauczycielami, co ma duże znaczenie ochronne w okresie adolescencji. Programy kształtowania sprzyjającej kultury szkoły są zwykle powiązane z innymi działaniami profilaktycznymi nastawionymi na wzmacnianie umiejętności uczniów, współpracę z rodzicami i rozwijanie kwalifikacji zawodowych nauczycieli. 

Antyskładniki polityki kształtowania kultury szkoły sprzyjającej zdrowiu i bezpieczeństwu uczniów:

Celem tych programów jest powstrzymanie rozwoju zachowań ryzykownych u młodzieży. Najczęściej przedmiotem interwencji jest używanie lub nadużywanie substancji psychoaktywnych przez młodego człowieka albo jego inne zachowania antyspołeczne. Ponieważ młodzi ludzie z grup ryzyka sami zwykle nie szukają pomocy u dorosłych, interwencje profilaktyczne przeprowadza się „przy okazji” wizyty u lekarza, zatrzymania młodego człowieka z narkotykiem w ręku, sprawy w sądzie rodzinnym, interwencji policji itd.

        Metoda krótkiej interwencji profilaktycznej polega ona na wykorzystaniu przez nauczyciela/ pedagoga szkolnego/ lekarza pierwszego kontaktu / psychologa   właściwych technik komunikacyjnych i odpowiednio dobranych informacji w rozmowie z młodym człowiekiem z grupy ryzyka. Wśród metod interwencji profilaktycznej opartych na technikach komunikacyjnych ważne miejsce zajmuje dialog motywujący. Jest to – jak opisują jej twórcy William Miller i Stephen Rollnick – „ skoncentrowana na kliencie, dyrektywna metoda wzmacniania wewnętrznej motywacji do zmiany przez badanie i przezwyciężanie ambiwalentnych uczuć i postaw”. Została ona wprawdzie opracowana na użytek terapii uzależnień, ale jest z powodzeniem stosowana w pracy profilaktycznej z młodzieżą, która używa substancji psychoaktywnych w sposób okazjonalny lub problemowy.

Antyskładniki krótkich interwencji profilaktycznych

Młodzież w okresie dojrzewania często szuka  wsparcia w osobach dorosłych spoza najbliższej rodziny. Nauczyciele, osoby duchowne, opiekunowie grup młodzieżowych, dalecy krewni, trenerzy sportowi niekiedy stają się naturalnymi mentorami dorastającej młodzieży. Posiadanie przez nastolatka z grupy ryzyka dorosłego mentora jest czynnikiem chroniącym i wiąże się z mniejszą liczbą problemów w szkole, konfliktów z prawem oraz innych zachowań ryzykownych.

        Mentoring oznacza całą gamę sposobów pomagania młodemu człowiekowi w jego rozwoju, przy czym kluczową rolę odgrywają różne rodzaje wsparcia, zachęcanie, udzielanie pomocnych wskazówek i informacji zwrotnych. Zarówno naturalny mentoring jak i intencjonalne programy z udziałem wolontariuszy łączą się z szeregiem korzyści dla rozwoju i adaptacji młodych ludzi. Skuteczność mentoringu zależy jednak w dużym stopniu od jakości i czasu trwania relacji pomiędzy mentorem i młodym człowiekiem. Właściwe dobieranie mentorów do potrzeb „odbiorców” oraz wspieranie ich pracy wiąże się z wyższą skutecznością tego typu programów.

Antyskładniki strategii wspierania młodzieży z grup ryzyka (mentoringu)