Skuteczne strategie i programy
W okresie wczesnoszkolnym (6-11 lat) rodzice i rodzina pozostają głównym źródłem wpływu na rozwój dziecka, ale coraz większego znaczenia nabiera szkoła i grupa rówieśnicza. Dziecko więcej czasu przebywa w szkole oraz innych placówkach edukacji pozaszkolnej. Nawiązuje nowe relacje z rówieśnikami.
Zagrożeniami (czynnikami ryzyka) dla prawidłowego rozwoju w okresie wczesnoszkolnym są przede wszystkim nieprawidłowości i deficyty w postępowaniu rodziców, niska jakość edukacji szkolnej i nieprzyjazny klimat społeczny szkoły, oraz deficyty umiejętności psychospołecznych, które utrudniają realizację zadań rozwojowych oraz zwiększają podatność na wpływy problemowych rówieśników. Strategie profilaktyczne dla ogółu dzieci w okresie wczesnoszkolnym (profilaktyka uniwersalna) biorą więc pod uwagę ww. czynniki ryzyka. Są to przede wszystkim:
- programy rozwijania umiejętności rodziców,
- programy poprawy jakości edukacji szkolnej i klimatu szkoły,
- programy rozwijania umiejętności psychospołecznych dzieci w wieku wczesnoszkolnym.
Ze znacznym ryzykiem dla dalszego rozwoju dziecka wiążą się nieleczone zaburzenia psychiczne, których pierwsze objawy mogą pojawić się w tym okresie rozwojowym. Grupę zwiększonego ryzyka stanowią więc dzieci z objawami zaburzeń lękowych, nadpobudliwością psychoruchową, impulsywnością i zaburzeniami zachowania. Udzielenie im pomocy wymaga interwencji profilaktycznej (profilaktyka wskazująca) z udziałem specjalistów (pedagogów, psychologów, lekarzy).
Programy rozwijania umiejętności rodziców
Zagrożenia okresu wczesnoszkolnego można kompensować poprzez programy rozwijania umiejętności wychowawczych rodziców. Pozytywne relacje rodzinne i umiejętne postępowanie wychowawcze rodziców należą do silniejszych czynników chroniących dorastające dzieci przed angażowaniem się w zachowania ryzykowne.
Programy adresowane do rodziców rozwijają m.in. umiejętności wspierania emocjonalnego dzieci, utrzymywania z nimi dobrych relacji, efektywnego monitorowania, rozwiązywania problemów związanych z edukacją szkolną, dyscyplinowania dzieci bez stosowania przemocy, komunikowania oczekiwań dotyczących zasad i wartości oraz zachowań problemowych.
Kluczowe składniki programów rozwijania umiejętności rodziców
Skuteczność programów rozwijania umiejętności rodziców jest związana z odpowiednim doborem celów edukacji rodziców. Dobre wyniki są związane ze wzmacnianiem i wspieraniem następujących aspektów życia rodzinnego:
- więzi rodzinnych i dobrych relacji w rodzinie,
- umiejętności dotyczących aktywnego udziału w życiu dziecka m.in. wspierania i monitorowania przyjaźni z rówieśnikami, pomocy w nauce w szkole,
- metod dyscyplinowania dzieci bez stosowania kar cielesnych i przemocy,
- zachowań i postaw rodziców będących pozytywnym przykładem dla dzieci.
Ważnym aspektem sprzyjającym skuteczności tego typu programów jest odpowiednia metodyka i organizacja zajęć dla rodziców lub/i całych rodzin. Z tej perspektywy kluczowe są:
- przyjazna logistyka i klimat zajęć zachęcająca rodziców udziału w programie, np. południowe lub wieczorowe godziny zajęć, zadania do wykonania w domu, zapewnienie opieki nad dzieckiem, posiłki dla uczestników, drobne nagrody po każdej zakończonej sesji,
- liczba zajęć zapewniająca odpowiednią „dawkę” edukacji – zwykle ok. 10 spotkań,
- zajęcia nie tylko dla rodziców, ale również dla rodziców i dzieci (sesje rodzinne),
- odpowiednie przygotowanie i przeszkolenie realizatorów.
Antyskładniki programów rozwijania umiejętności rodziców:
- podważanie lub lekceważenie władzy rodzicielskiej,
- oparcie programu tylko na tradycyjnych formach edukacji (wykładach lub pogadankach),
- informowanie rodziców o substancjach psychoaktywnych po to, aby prowadzili rozmowy z własnymi dziećmi (edukowali dzieci) na temat tych substancji,
- koncentrowanie programu wyłącznie na potrzebach dziecka,
- realizowanie programu przez słabo przygotowanych (przeszkolonych) realizatorów.
Programy poprawy klimatu szkoły
Poprawa klimatu społecznego szkoły jest jedną ze skutecznych strategii profilaktycznych w okresie wczesnoszkolnym. Umożliwia bowiem kompensowanie wielu zagrożeń środowiskowych (rodzinnych, rówieśniczych) a także redukuje zagrożenia związane z nieprawidłowościami systemu szkolnego (np. nastawienie szkół na wyniki testów egzaminacyjnych, przemoc rówieśnicza, przeładowany program kształcenia itd.).
Klimat szkoły można w uproszczeniu przedstawić jako pozytywny lub negatywny. Klimat pozytywny charakteryzuje się dialogiem i współpracą, dobrymi relacjami nauczyciel-uczeń, poczuciem więzi, wsparcia i bezpieczeństwa w szkole. Klimat negatywny oznacza zwykle konfliktową atmosferę relacji wewnątrzszkolnych, przyzwolenie na przemoc, wzajemną niechęć uczniów i nauczycieli, co w rezultacie przekłada się na brak poczucia bezpieczeństwa uczniów. Pozytywny klimat szkoły jest istotnym czynnikiem wspierającym karierę szkolną dzieci i młodzieży, a także czynnikiem chroniącym przed zachowaniami ryzykownymi. Dobry klimat w szkole sprzyja adaptacji uczniów do wymagań i obowiązków szkolnych. Wiąże się on z lepszymi wynikami w nauce, wyższą motywacją do uczenia się, większym zaangażowaniem uczniów w pracę na lekcjach, wyższymi wskaźnikami frekwencji oraz mniejszymi wskaźnikami „wypadania” uczniów z systemu szkolnego.
Przykładami działań, które stosują ww. strategię, są programy rozwijania u nauczycieli kompetencji efektywnego kierowania klasą i rozwijania u uczniów umiejętności psychospołecznych. W ramach tych programów nauczyciele są uczeni m.in. jak udzielać informacji zwrotnej uczniowi i rodzicom, jak postępować z uczniami, którzy przeszkadzają na lekcjach, jak pracować ze słabymi uczniami lub odrzucanymi przez rówieśników itd.
Kluczowe składniki programów poprawy jakości edukacji szkolnej i klimatu szkoły
Dobre wyniki są związane z następującymi aspektami tych programów:
- wdrażane są na początku edukacji szkolnej (w pierwszej i drugiej klasie szkoły podstawowej),
- są oparte na współpracy nauczyciel-uczeń i aktywnym udziale uczniów,
- uczą nauczycieli, jak reagować na niewłaściwe zachowania uczniów (agresję, wagary, lekceważenie obowiązków szkolnych), wzmacniać i doceniać pożądane zachowania uczniów (zachowania prospołeczne, zaangażowanie w naukę itd.), formułować oczekiwania wobec uczniów i informacje zwrotne dotyczące spełniania lub niespełniania tych oczekiwań.
Antyskładniki programów poprawy jakości edukacji szkolnej i klimatu szkoły:
- opieranie szkolnych działań profilaktycznych na zewnętrznych instrumentach służących do kontrolowania zachowań uczniów, np. monitoringu wizyjnym,
- brak przygotowania młodych nauczycieli do efektywnego kierowaniem klasą szkolną (nauka na błędach własnych),
- wypalenie zawodowe nauczycieli,
- sterowanie karierą szkolną uczniów poprzez zachęcanie do rywalizacji o stopnie, nagrody i pozycję w szkole,
- brak wewnątrzszkolnego systemu reagowania nauczycieli na przejawy przemocy rówieśniczej i systematycznego znęcania się (bullyingu).
Programy rozwijania umiejętności psychospołecznych uczniów.
Edukacja szkolna wspierająca od początku szkoły podstawowej rozwój psychospołeczny i emocjonalny uczniów jest skutecznym narzędziem profilaktyki zachowań ryzykownych. Do tych umiejętności zalicza się m.in. umiejętności interpersonalne, podejmowanie decyzji, kierowanie swoimi emocjami, radzenie sobie ze stresem. Wysoki poziom tych umiejętności jest swego rodzaju meta-czynnikiem chroniącym, który redukuje działanie wielu czynników ryzyka zachowań problemowych oraz zaburzeń zdrowia psychicznego. Zwiększa on jednocześnie efektywność uczenia się i prawdopodobieństwo odniesienia przez uczniów sukcesów w życiu szkolnym i społecznym. Programy rozwoju tych umiejętności u dzieci w okresie wczesnoszkolnym są ustrukturalizowane (przewidują cykl kilku lub kilkunastu zajęć) i często nie zawierają treści specyficznie odnoszących się do substancji psychoaktywnych.
Kluczowe składniki programów rozwijania umiejętności psychospołecznych
Dobre wyniki są związane z następującą charakterystyką tych programów:
- skutecznie zwiększają poziom kilku kluczowych umiejętności psychospołecznych uczniów,
- są realizowane przez cykl kilku lub kilkunastu zajęć, wsparty przez zajęcia uzupełniające w kolejnych latach edukacji,
- są prowadzone przez przeszklonych nauczycieli lub innych realizatorów,
- są oparte na interaktywnej metodyce kształcenia.
Antyskladniki programów rozwijania umiejętności psychospołecznych uczniów:
- oparte na tradycyjnych metodach edukacji typu wykład lub pogadanka,
- zawierające przekaz informacji o poszczególnych substancjach psychoaktywnych
- wykorzystujące obrazy, statystyki, historie w celu wzbudzania lęku przed konsekwencjami używania tych substancji,
- zorientowane tylko na podnoszenie poczucia własnej wartości u odbiorców programu.