STANDARDY OPISU PROGRAMU PROFILAKTYCZNEGO

Charakter i rozmiary zjawiska

Przedstawiony opis powinien definiować naturę i rozmiar zjawiska, którego dotyczy program oraz wskazywać adresatów programu. Ważne jest również, by zawierał informację na temat przyczyny i mechanizmów, które mają wpływ na występowanie danego zjawiska oraz mechanizmów i/lub czynników, które mogą temu zapobiegać.

W przypadku programów o zasięgu lokalnym, odpowiadającym specyficznym potrzebom danej społeczności, niezbędne jest również przedstawienie diagnozy sytuacji lokalnej. Diagnoza powinna przedstawiać dane umożliwiające sformułowanie problemu. Dane powinny być aktualne, tzn. obejmować możliwe najnowsze dostępne badania, adekwatne do zasięgu programu (np. dla programu lokalnego – dane z poziomu lokalnego, a nie ogólnopolskiego) oraz dotyczyć populacji, do której jest skierowany program. Diagnoza powinna wskazywać źródła przytaczanych danych.

Problem

Na podstawie informacji zawartych w opisie zjawiska powinien zostać sformułowany problem, którego rozwiązaniu będzie poświęcony program. Pomiędzy zidentyfikowanymi przyczynami i mechanizmami opisywanego zjawiska a zdefiniowanym problemem powinien istnieć logiczny związek.

Czynniki ryzyka i czynniki chroniące

Program powinien zmierzać do ograniczenia wpływu określonych czynników ryzyka i wzmacniania działania określonych czynników chroniących związanych ze identyfikowanym problemem.

Czynniki ryzyka są to cechy jednostki i jej środowiska (rodzinnego, szkolnego, rówieśniczego, lokalnego i makrospołecznego), które wiążą się z podwyższonym ryzykiem wystąpienia i nasilenia chorób i/lub problemów związanych z zachowaniem.

Czynniki chroniące są to cechy jednostki i jej środowiska rodzinnego, szkolnego, rówieśniczego, lokalnego i makrospołecznego), które wzmacniają potencjał zdrowotny i zmniejszają bądź redukują działanie czynników ryzyka.

Przykład

W przypadku gdy celem głównym programu jest opóźnienie inicjacji alkoholowej, powinien on osłabiać czynniki ryzyka takie jak m.in. negatywny wpływ przekazu medialnego a wzmacniać czynniki chroniące jakim są odpowiednie postawy i zachowania rodziców. 

Bezpośredni odbiorcy programu to osoby, które uczestniczą w działaniach prowadzonych w jego ramach.

Charakter grupy, do której program jest bezpośrednio adresowany powinien zostać określony na podstawie opisu zjawiska i zidentyfikowanego problemu, np. rodzice w programie rozwoju umiejętności wychowawczych, nauczyciele w programie podnoszenia ich kompetencji zawodowych, uczniowie w szkolnym programie profilaktycznym.

W przypadku programów kierowanych do wybranych grup populacji ogólnej lub przeznaczonych do realizacji w określonym środowisku lokalnym (np. jedna gmina) należy wpisać liczebność grupy odbiorców.

Pośredni odbiorcy to grupa osób, które bezpośrednio (osobiście) nie uczestniczą w działaniach prowadzonych w ramach programu, ale które powinny odnieść korzyści w związku z realizacją programu w grupie bezpośrednich odbiorców (np. rodzice w przypadku uczestniczenia ich dzieci w programie, czy uczniowie w przypadku brania udziału nauczycieli w programie).

Kryteria kwalifikacyjne to informacje na temat istotnych i wspólnych cech indywidualnych, sytuacji osobistej, społecznej grupy/osób – potencjalnych bezpośrednich odbiorców programu – stanowiące podstawę ich doboru do uczestniczenia w programie. Przykładowe kryteria kwalifikacyjne to np. wiek, płeć, wykonywany zawód, rodzaj występującego problemu, nadzór kuratora.

Kryteria wykluczające to informacje na temat cech indywidualnych, sytuacji osobistej, społecznej stanowiące podstawę decyzji o niezakwalifikowaniu danej osoby do udziału w programie, np. uzależnienie od narkotyków, wiek, brak zgody rodziców w przypadku osób niepełnoletnich.  

Cel ogólny programu powinien być odpowiedni (adekwatny) do zidentyfikowanego problemu, tzn. dotyczyć modyfikacji lub zmiany sytuacji niepożądanej na pożądaną albo utrzymania czy poprawy sytuacji aktualnej ocenianej jako pozytywna.

Osiągnięcie celu głównego nie jest możliwe poprzez realizację pojedynczego elementu programu profilaktycznego lub promocji zdrowia psychicznego.

Cel ogólny programu oraz jego cele szczegółowe powinny spełniać wymogi określane akronimem SMART: Specyficzny, Mierzalny, Adekwatny, Realistyczny i Terminowy, gdyż tylko w takim przypadku istnieje możliwość sprawdzenia, czy zostanie on osiągnięty.

Cel szczegółowy (cel pośredniczący) powinien być uzasadniony z perspektywy osiągnięcia celu głównego programu. Dotyczy on zmiany wybranych aspektów problemu wokół których koncentruje się program. Wskazuje on na sposoby osiągnięcia celu głównego.

Założenia programu powinny wyjaśnić mechanizm powstawania zachowań problemowych, których ograniczenie jest celem programu poprzez odwołanie się do konkretnych koncepcji teoretycznych. W oparciu o wiedzę na temat czynników ryzyka i czynników chroniących oraz skutecznych strategii profilaktycznych należy podać uzasadnienie wyboru konkretnego sposobu rozwiązania problemu.

W tej części należy uwzględnić:

Zaplanowane w programie działania powinny być szczegółowo opisane tak, by można było stwierdzić logiczne ich powiązanie ze specyfiką grupy odbiorców i realizacją zakładanych celów (ogólnego i szczegółowych) programu.

Opis powinien zawierać:

Rekomendowany sposób wdrożenia projektu powinien uwzględniać:

Ewaluacja procesu dotyczy oceny przebiegu realizacji programu. Informacje jakie można zbierać w jej ramach odpowiadają na pytania: „Kto?”, „Co?” i „Jak”

Opis ewaluacji procesu powinien zawierać:

Wskaźniki ewaluacji procesu to miary, służące do oceny stopnia realizacji programu. Wskaźniki mogą dotyczyć następujących kryteriów związanych z przebiegiem programu: frekwencji na zajęciach, zgodności realizacji programu z założeniami, harmonogramem, scenariuszami zajęć; napotkanych trudności/ barier i sposobów ich rozwiązania, reakcji uczestników, odbioru programu przez uczestników itd.

Wyniki ewaluacji procesu powinny odnosić się do przedstawienia wartości liczbowych i/lub danych opisowych wymienionych powyżej wskaźników.

Ewaluacja formatywna służy do wyboru tych działań lub rozwiązań (metody i techniki), które oceniane jako najwłaściwsze prowadzą do osiągnięcia najlepszych i najkorzystniejszych w danych warunkach wyników.

Zbierane informacje odpowiadają na pytanie: „Czy” i „Na ile” przyjęte rozwiązania (techniki odziaływania) przyczyniają się do realizacji celów programu (ogólnego i szczegółowych)

Opis ewaluacji formatywnej powinien zawierać:

Wyniki ewaluacji formatywnej służą opracowaniu końcowej wersji programu, którego skuteczność powinna być badana w trakcie ewaluacji wyników. Krótki opis wyników powinien zawierać: propozycje modyfikacji programu i/lub określenie standardów realizacji programu, które powinny być spełnione by zapewnić wysoką jakość realizacji przy wdrażaniu programu.

Ewaluacja wyników jest oceną bezpośrednich lub odroczonych wyników programu, albo zarówno jednych jak i drugich.

Zbierane informacje odpowiadają na pytania: „Jakie zmiany zaszły w uczestnikach programu czy warunkach, na jakie oddziaływano” i „Na ile udało się w wyniku realizacji programu osiągnąć zamierzone cele lub pośrednie etapy docelowych zmian.”

Wskaźniki służące do oceny skuteczności programu powinny mierzyć stopień realizacji zakładanych celów programu: ogólnego i szczegółowych. Jeżeli do danego celu nie można dobrać odpowiedniego wskaźnika/wskaźników to znaczy, że cel został źle sformułowany i nie spełnia kryteriów SMART

Opis ewaluacji wyników powinien zawierać informacje na temat:

Wyniki przeprowadzonej ewaluacji wyników służą do udzielenia odpowiedzi na pytania dotyczące skuteczności programu. Powinny one odnosić się do wskaźników (ich wzrostu lub spadku), które zostały wybrane do pomiaru stopnia realizacji celu ogólnego i celów szczegółowych. Podane informacje powinny dostarczać wiedzy na temat zmian, jakie u uczestników nastąpiły w wyniku realizacji programu.