PROGRAM WSPOMAGANIA ROZWOJU PSYCHOSPOŁECZNEGO DZIECI NIELUBIANYCH

Program został oceniony jako spełniający standardy poziomu II

DOBRA PRAKTYKA

Program kierowany jest do uczniów w wieku 10-11 lat (IV-V klasa szkoły podstawowej), którzy są nielubiani przez rówieśników z powodu przejawianych zachowań antyspołecznych (agresywnych i egocentrycznych). 

Głównym celem oddziaływań jest zmiana statusu społecznego dzieci nielubianych w klasie szkolnej na taki, który świadczyłby o więk­szej akceptacji przez rówieśników. Wyróżniono także trzy cele szczegółowe:

Założono, że w wyniku tworzenia uczestnikom zajęć warunków do rozwijania samokontroli emocjonal­nej, zdol­ności do decentracji interpersonalnej oraz kształtowania poczucia własnej wartości, może na­stąpić korzystna zmiana w postrzeganiu ich przez rówieśników i wychowawców klas, co z kolei może daje szansę na modyfikację niskiej pozycji, jaką dzieci nielubiane zajmują w klasie szkolnej.

Program opiera się na założeniach teorii roz­bieżności informacyjnej Wiesława Łukaszewskiego (1974), teorii spo­łecznego uczenia się Alberta Bandury (2007), wybranych elementach podejścia skoncentrowanego na osobie Carla Ro­gersa (2002) oraz innych istotnych warunkach, które mogą sprzyjać zmianom zachowania uczestni­ków zajęć (Deptuła, 2003; Zabłocka, 2008).

Założono, że w wyniku wielokrotnego udzielania dzieciom informacji (dotyczących m.in. akceptowanych spo­łecznie sposobów wyrażania emocji, skutków nieuwzględniania w swoim działaniu potrzeb i uczuć innych), które są rozbieżne z systemem informacji zakodowanych przez nie w strukturach poznawczych (m.in. koncentracja wyłącznie na własnych potrzebach i uczuciach, wy­rażanie emocji w agresywny sposób), może nastąpić zmiana standardów regulacji zachowania się. Założono również, że dzieci mogą wy­nieść wiele korzyści z udziału w zajęciach dzięki obserwowaniu pozba­wionych agresji i egocentryzmu sposobów radze­nia sobie w konfliktach interpersonalnych. Przy opracowywaniu programu uwzględniono różne czynniki, które mogą zwiększać skuteczność modelowania, m.in. model „radzący sobie”, według którego dziecko, zanim dobrze wykona jakąś czynność, musi pokonać pewne trudności. W tym modelu buduje się w dziecku przekonanie o własnej skuteczności, szczegółowo przedstawia się zachowania od najprostszych do najtrudniejszych, z dużą liczbą powtórzeń prowadzących nawet do przeuczenia, dostarcza się przykładów różnych trudnych sytuacji, z którymi dzieci spotykają się na co dzień.

Przyjęto również, że osoba prowadząca zajęcia, która jest autentyczna, akceptująca dzieci i empatycznie wsłuchująca się w ich uczucia i potrzeby, ma szansę nawiązać z nimi bliższy, bardziej osobisty kontakt, a w efekcie stworzyć klimat wspomagający rozwój dzieci nielubianych.

Konstruktyw­nym zmianom w uczestnikach mogą sprzyjać również inne istotne warunki zaczerpnięte z psychologii humanistycznej, m.in. prze­strzeganie przez prowadzącego zasady dobrowolno­ści udziału dzieci w każdym momencie zajęć, informowanie ich o celach zajęć i poszczegól­nych ćwiczeń, tworzenie warunków do wzajemnego poznania się dzieci i osoby prowadzącej, obniżanie na­pięcia towarzyszącego uczeniu się przez dzieci nowych umiejętności, wykorzystanie za­baw i metod aktywizujących.

Bibliografia:

Bandura A., Teoria społecznego uczenia się. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007                                                      

Deptuła M., Psychologia humanistyczna rozwój umiejętności życiowych – część II, „Remedium” nr 1, 2003                     

Łukaszewski W., Osobowość: struktura i funkcje regulacyjne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1974                     

Rogers C.R., Sposób bycia, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2002                                                                                             

Zabłocka M., Przezwyciężanie nieśmiałości u dzieci, Wydawnictwo naukowe Scholar, Warszawa 2008

Opracowany program składa się z 32 90-minutowych (2 godziny lekcyjne) scenariuszy zajęć, które powinny być realizowane dwa razy w tygodniu. Wszystkie karty pracy niezbędne do przeprowadzenia poszczególnych ćwiczeń i zabaw, zostały zawarte w podręczniku jako załączniki do scenariuszy zajęć.

Podczas zajęć dzieci uczą się, jakie niewerbalne symptomy towarzyszą przeżywanym emocjom, jakie mogą być ich przyczyny, w jaki sposób można konstruktywnie radzić sobie z przykrymi uczuciami, jaką rolę odgrywają uczucia w życiu człowieka. Podczas różnych zabaw i ćwiczeń dzieciom tworzy się dzieciom warunki do dokonywania po­równań społecznych, dzięki czemu mogą one uświadomić sobie, że każdy ma prawo w inny sposób okazywać towarzyszące mu uczucia i zachowywać się odmiennie pod ich wpływem. Przede wszystkim jednak dzieci uczą się rozpoznawania i radzenia sobie w konstruktywny sposób z własną złością. Kładzie się tu nacisk na uświadamianie sobie przez dzieci własnych reakcji fizjologicznych i myśli, które pojawiają się w związku z zaistnieniem konkretnej sytuacji. Dużą wagę przykłada się do uczenia dzieci właściwego interpretowania różnych sytuacji społecznych, w których uczestniczą, szcze­gólnie takich, gdzie zachowania innych są przypadkowe, niecelowe.

Na wielu zajęciach, analizując różne sytuacje i przede wszystkim odgrywając scenki (głównie zaczerpnięte z co­dziennego życia uczestników zajęć), dzieci uczą się dostrzegania związku między przeżywaną złością i przykrymi myślami a poprzedzającymi je sytu­acjami i skutkami, do których może prowadzić wyrażanie złości w sposób agresywny i egocentryczny. Podczas odgrywania scenek uczestnicy ćwiczą stosowanie różnych strategii regulacji emo­cji, wykorzystując poznane techniki fizjologiczne, umysłowe i behawioralne. Doskonalą także stosowanie komunikatu „ja” w celu informowania innych o swoich przyjemnych i przykrych uczuciach.

Dzieci nie tylko odgrywają konkretne scenki z zastosowaniem wybranych umiejętności, ale również powtarzają je, zamieniając się rolami, dzięki czemu mają okazję spojrzeć na sytuację konfliktową z perspektywy różnych osób biorą­cych w niej udział. Wcielanie się w odmienne role, słuchanie opo­wia­dania, analizowanie sytuacji, branie udziału w dyskusjach, które toczą się w kręgu, daje dzieciom możliwość zastanawiania się nad motywami zachowań innych osób i rozróżniania ich celowych intencji od przypadkowego działania. Proponowane uczestnikom ćwiczenia są punktem wyjścia do podjęcia rozmowy na temat tego, jak oni interpretują zachowania innych: kierując się własnym punktem widzenia czy też starając się zrozumieć motywy ich działania, a także do zastanawiania się nad możliwymi konsekwencjami wydawania sądów o innych ludziach tylko z perspektywy własnych doświadczeń i opinii.

Ważnym elementem zajęć jest zadanie domowe, czyli zastosowanie rozwijanych umiejętności w różnych sytuacjach w domu i szkole, w których dzieci czują złość, a później omawianie podjętych prób na kolejnym spotkaniu.

W trakcie zajęć dzieci uczestniczą także w ćwiczeniach, podczas których mają możliwość zastanowienia się nad tym, co jest ich mocną stroną, w czym czują się dobre, co im się szczególnie udaje, co dobrego od siebie mogą zaoferować innym. Tworzy się im również szansę na to, by mogły pełnić rolę lidera podczas realizacji różnych zabaw i ćwiczeń i dzięki temu mieć poczucie wpływu na aktywność swojej grupy.

Zajęcia z dziećmi prowadzone są metodami aktywnymi, które sprzyjają zadawaniu pytań, samodzielnemu poszukiwaniu in­formacji, dzieleniu się swoimi refleksjami. Ułatwiają rozwijanie umiejętności pracy zespoło­wej, komunikowania się z innymi, wysłuchiwania innych i brania pod uwagę ich poglądów.

Program mogą realizować nauczyciele, pedagodzy, socjoterapeuci, którzy posiadają wiedzę dotyczącą prawidłowości rozwoju dzieci w wieku szkolnym, specyficznego funkcjonowania dzieci nielubianych w grupie rówieśniczej i prawdopodobnych uwarunkowań ich zaburzonego zachowania oraz praktyczne umiejętności prowadzenia zajęć grupowych o charakterze profilaktyczno-wychowawczym rozwijających poznawcze, społeczne i emocjonalne kompetencje dzieci. Osoby prowadzące powinny dokładnie zapoznać się z zawartymi w opublikowanym podręczniku informacjami, które dotyczą:

Wskazane jest, aby zajęcia prowadziły dwie osoby, gdyż mają szanse stworzyć współpracujący ze sobą zespół, któremu łatwiej będzie planować i podsumowywać przebieg poszczególnych spotkań, czuwać nad bezpieczeństwem dzieci w grupie i przestrzeganiem przez nie obowiązujących zasad.

Zajęcia powinny być realizowane w małych grupach, liczących nie więcej jak 10 uczestników. Zwiększa to możliwość nawiązania osobistych interakcji między dziećmi. Istotne jest również, by grupę tworzyły dzieci w zbliżonym wieku, najlepiej z tej samej klasy, ponieważ im bardziej środowisko trenowania nowych umiejętności jest zbliżone do środowiska rzeczywistego, tym większe jest prawdopodobieństwo stosowania przez dzieci tych umiejętności poza zajęciami.

Do grupy docelowej powinny być włączone tylko te dzieci, które spełniają następujące kryteria:

Brak zgody rodziców i/lub brak zgody samego dziecka wykluczają jego udział w zajęciach.

Należy pamiętać również o tym, by zajęcia odbywały się w odpowiednio do tego przeznaczonej sali. Powinno to być pomieszczenie przestronne i dostosowane do tego, by pracować z grupą w kręgu, przeprowadzać zabawy ruchowe i odgrywanie scenek oraz również ćwiczenia relaksacyjne na materacach.

Pierwszą wersję programu zrealizowano zgodnie z 20 opracowanymi scenariuszami. Jednak w wyniku przeprowadzonej ewaluacji procesu wydłużono czas realizacji programu z 20 do 32 spotkań w celu umożliwienia dzieciom lepszego utrwalenia rozwijanych umiejętności. Wprowadzone zmiany dotyczyły:

Wyniki skuteczności opracowanego programu (pierwsza wersja) wskazują, że udział dzieci nielubianych w zajęciach wpłynął korzystnie na:

Po 7-8 miesiącach od zakończenia oddziaływań w grupie eksperymentalnej oceniono trwałość zmian, które zaszły u dzieci z tej grupy po zakończeniu zajęć w porównaniu ze zmianami, jakie w tym samym czasie zaszły u dzieci z grupy kontrolnej. Dzieci z grupy eksperymentalnej:

Tymczasem dzieci z grupy kontrolnej uzyskały gorsze wyniki lub zmiany, które u nich zaszły w tym czasie nie były tak duże, jak w grupie eksperymentalnej.

Źródło: Herzberg M., Program wspomagania rozwoju psychospołecznego dzieci nielubianych przez rówieśników z powodu zachowań antyspołecznych, (w:) Rekomendowane programy profilaktyki uzależnień, Fundacja Praesterno, Warszawa, 2016

Więcej informacji na temat programu, jak również wyników badań dotyczących jego skuteczności, można uzyskać z następujących pozycji:

Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy
Zakład Pedagogiki Opiekuńczej z Profilaktyką Społeczną
ul. Chodkiewicza 30, 85-064 Bydgoszcz
Tel. (52) 32 16 166
e-mail: inped@ukw.edu.pl