ISKRA Odporności

Program został oceniony jako spełniający standardy poziomu I

PROGRAM OBIECUJĄCY

Uczniowie z klas V-VIII szkoły podstawowej oraz uczniowie szkół ponadpodstawowych.

Celem programu ISKRA Odporności jest wzmacnianie w uczestnikach programu odporności psychicznej (rezyliencji), rozumianej jako zdolność do skutecznego radzenia sobie z trudnościami oraz pozytywna adaptacja, czyli umiejętność powracania do dobrego funkcjonowania w zmieniającym się otoczeniu, po przezwyciężeniu trudności.   

Cele szczegółowe:

Podstawą strategii budowania satysfakcjonującego życia i wzmacniania jego jakości (M. Barry 2001) jest promocja zdrowia psychicznego, a w tym wzmacnianie odporności (rezyliencji). Program ISKRA Odporności opiera się na założeniach pozytywnych koncepcji zdrowia, gdzie zdrowie psychiczne utożsamiane jest z dobrostanem, poczuciem szczęścia i zadowoleniem z życia. Jednym z czynników chroniących przed szkodliwymi i stresującymi doświadczeniami jest koncepcja resilience (prężność, odporność psychiczna), rozumiana jako zdolność przystosowania się do zachodzących dynamicznie zmian w życiu jednostki i przezwyciężania napotykanych trudności. Program bazuje na wynikach badań z czterech dziedzin: terapii poznawczo – behawioralnej, odporności – rezyliencji, rozwoju pourazowego i psychologii pozytywnej. 

W programie ISKRA Odporności zgodnie z Modelem Podnoszenia Kompetencji (M. Barry 2001) proponowane są działania wzmacniające kompetencje jednostki, koncentracja na pozytywach i mocnych stronach oraz budowanie odporności umożliwiającej stawianie czoła wyzwaniom codziennego życia.  

Podstawą programu jest Teoria Wzmacniania Odporności (Rutter & Garmezy). Zgodnie z którą: odporność to termin używany do opisu zestawu czynników i procesów, które chronią prawidłowy przebieg procesu adaptacji i transformacji, pomimo istniejących czynników ryzyka i życiowych nieszczęść. W odwołaniu do tej teorii program ISKRA Odporności oferuje rozwijanie umiejętności życiowych uczniów i kompetencji wychowawczych nauczycieli. 

        Bibliografia:

Międzynarodowy program ISKRA Odporności może być prowadzony w szkole, w poradni p.p., świetlicy przez nauczyciela, wychowawcę, pedagoga lub psychologa na podstawie ukończonego szkolenia, szczegółowych scenariuszy zajęć i materiałów dodatkowych. 

Realizowane jest 11 spotkań (po 45 min. każde), zazwyczaj raz w tygodniu w trakcie jednego roku szkolnego. Uczniowie korzystają z tzw. Workbooków – zeszytów ćwiczeń, z kartami pracy na każde spotkanie, do wykonywania w trakcie zajęć albo w domu. Zajęcia są prowadzone aktywizującymi metodami warsztatowymi. Uczniowie siedząc w kręgu wykonują zadania wzmacniające odporność, uważność, umiejętności analizy trudnych sytuacji za pomocą modelu ISKRA oraz kwestionowania niekonstruktywnych przekonań. Na każdym spotkaniu po ćwiczeniach wprowadzających (ćwiczenia uważności lub ćwiczenia na „siłowni odporności”) następuje prezentacja nowych treści oraz wykonywane są zadania z całą grupą, w mniejszych zespołach lub indywidualnie. Na zakończenie zajęć proponowane są zadania do wykonania w domu, których celem jest utrwalenie lub pogłębienie nabywanych umiejętności.  

Realizacja programu z uczniami jest procesem, w którym każde kolejne zagadnienie jest poszerzeniem i rozwinięciem nabytej wiedzy i umiejętności. Dlatego ważne jest aby program był przeprowadzony w całości, po kolei, w bezpiecznej i przyjaznej atmosferze. Uczniowie tworzą i rozbudowują w ciągu całego programu tzw. Portfolio Odporności – spisane swoje mocne strony i zasoby w czterech obszarach. Te obszary nazwane w programie „mięśniami odporności”  Edith Grotberg¹⁰ opisała jako źródła prężności.

Uczniowie poznają oparty na technikach terapii poznawczo – behawioralnej proces ISKRA. Jest to analiza trudnej sytuacji w rozbiciu na pięć następujących elementów: I – incydent, wydarzenie; S– spostrzeżenia, myśli, jakie się pojawiają; K– konsekwencje, odczuwane emocje; R– reakcja, zachowanie, działania, A– Adaptacja, nauka na przyszłość. W tym procesie uczniowie dowiadują się jak spostrzeganie i interpretacja sytuacji może zmieniać uczucia i działanie. W ten sposób kształtują się nasze przekonania na temat siebie i innych. Typowe, schematyczne sposoby spostrzegania sytuacji są w tym programie reprezentowane przez „papugi spostrzeżeń”, które mogą być pesymistyczne (np. Obwiniacz, Przegrywacz) lub optymistyczne (np. Entuzjasta, Optymista).

Celem programu jest budowanie odporności psychicznej i pozytywnej adaptacji poprzez kwestionowanie nieprzydatnych podpowiedzi papug i poszukiwanie konstruktywnych sposobów interpretacji sytuacji.  

Umiejętność rozpoznawania, nazywania emocji oraz kontrolowania, radzenia sobie z trudnymi emocjami – jest jedną z podstawowych składowych odporności psychicznej. Uczestnicy poznają i ćwiczą umiejętności komunikacji, radzenia sobie z trudnymi emocjami i rozwiązywania problemów. W tym celu zapoznają się z trzema stylami komunikowania się (bierny, agresywny, asertywny) i ćwiczą sposoby porozumiewania się z innymi poprzez tzw. „trzy kroki do asertywności” – składające się z: komunikatu „ja”, określenia uczuć i sformułowania propozycji rozwiązania korzystnego dla obydwu stron (tzw. win-win).

Realizatorzy programu to wychowawcy klas, pedagodzy, psycholodzy szkolni, którzy prowadzą zajęcia z uczniami po ukończeniu trwającego 12 godzin dydaktycznych szkolenia. W trakcie szkolenia w sposób praktyczny i aktywny poznają program i mają okazję ćwiczyć wybrane zadania. Zaświadczenie ukończenia szkolenia potwierdza przygotowanie do prowadzenia zajęć z uczniami. Udział w szkoleniu, a następnie przeprowadzenie zajęć z uczniami jest dla realizatorów okazją do refleksji nad własnymi zasobami, mocnymi stronami i poziomem odporności psychicznej (rezyliencji).

Program jest wprowadzany w Polsce na podstawie umowy licencyjnej z angielską fundacją Partnership for Children. Koordynatorem jest Centrum Pozytywnej Edukacji – niepubliczna placówka doskonalenia nauczycieli, która oferuje program we współpracy z trenerami i placówkami doskonalenia nauczycieli w całym kraju. Koordynator za pomocą elektronicznego systemu zbiera zamówienia szkoleń i  zgłoszenia realizatorów, organizuje szkolenie i zapewnia dostawę materiałów.

Materiały do realizacji programu:

Program jest realizowany w klasie, sali szkolnej, w której jest możliwość ustawienia ławek lub krzeseł w kręgu, wyposażonej w dostęp do komputera, rzutnika lub tablicy multimedialnej.

Jedna edycja programu składa się z 11 spotkań trwających po ok. 45 minut każde, realizowanych w odstępach tygodniowych lub dwutygodniowych. Zajęcia powinny być zrealizowane w trakcie jednego roku szkolnego w sposób ciągły, tak by każde kolejne spotkanie było pogłębieniem i wzmacnianiem już nabytych umiejętności.

Program został opracowany i pilotażowo testowany przez prof. Ilonę Boniwell w 2009 r. w Wielkiej Brytanii, dla młodzieży z ubogich dzielnic Londynu wschodniego. „Statystyczna analiza danych wykazała znacząco wyższe wyniki w zakresie odporności, samooceny i poczucia własnej skuteczności w ocenie po zakończeniu projektu w porównaniu z danymi z oceny przed jego rozpoczęciem. Zaobserwowano także marginalnie znaczący spadek objawów depresji. (Boniwell i in.). Od 2009 roku program był realizowany w Japonii, Francji Wielkiej Brytanii, Brazylii, Czechach, Singapurze, Kanadzie – uzyskując wszędzie pozytywne wyniki ewaluacji, potwierdzające skuteczność jego oddziaływania.

Badania ewaluacyjne zostały przeprowadzone przez dr Adriannę Sarnat-Ciastko – Uniwersytet Jana Długosza w Częstochowie, od 08.2022 r. do 05.2023 r. Obejmowały pilotażowe wdrożenie polskiej wersji programu ISKRA Odporności (SPARK Resilience). Celem badań było sprawdzenie oddziaływania programu na uczniów w warunkach polskiej szkoły. 

Ocena potencjału uczniów związana z ich poziomem prężności, samopoczucia i funkcjonowania w szkole, a także z udziałem w programie ISKRA Odporności była badana przy pomocy Skali prężności określonej w 4 czynnikach (Skala SPP18): 
(1) Optymistyczne nastawienie i energia,
(2) Wytrwałość i determinacja w działaniu,
(3) Poczucie humoru i otwartość na nowe doświadczenia,
(4) Kompetencje osobiste i tolerancja negatywnego efektu 
Dodatkowo uczniowie byli pytani o ocenę atmosfery szkolnej, poczucia otrzymanego w szkole wsparcia i ocenę programu ISKRA Odporności.

Schemat ewaluacji: quasi eksperymentalny z dwoma pomiarami: pre-test przed rozpoczęciem programu i post-test po zakończeniu jego realizacji z wykorzystaniem grupy kontrolnej.  
Wielkość i dobór grupy badanej: 13 szkół zaproszonych do projektu przez realizatorów, kryterium doboru była m.in. możliwość wytypowania dwóch równoległych klas. Badani uczniowie: z klas 5-8 szk. podst. i 1 szk. ponadpodstawowej.
Charakterystyka badanej próby: Wiek uczestników badania od 11 do 17 lat, dominowali 12 i 13-latkowie. Nieco więcej chłopców (N=227, 52,4%) niż dziewcząt (N=206, 47,6%).
Narzędzia badawcze: Kwestionariusz dla ucznia: 1) Metryczka (płeć i wiek¹), 2) Skala Pomiaru Prężności SPP-18 N. Ogińskiej-Bulik i Z. Juczyńskiego² oraz 3) autorska ankieta dot. samopoczucia i funkcjonowania w szkole (Jak się miewasz?).  

Wyniki / rezultaty:
Celem badań było sprawdzenie oddziaływania programu ISKRA Odporności na kondycję psychiczną i prężność uczniów, w grupie wdrożeniowej w porównaniu z grupą kontrolną.    
Wyniki badań wskazują na istotną statystycznie różnicę między uczniami w kategorii poczucie sensu życia, które okazało się być bardziej znaczące dla grupy wdrażającej program „ISKRA Odporności” niż grupy kontrolnej.
Zmienną niezależną do pogłębienia obserwacji badawczych była płeć uczniów. Badania wykazały, iż udział w pilotażu wzmocnił istotnie u objętych pilotażem chłopców ich pozytywne myślenie o sobie i swoim życiu oraz rozwinął w znaczącym stopniu ich prężność psychiczną. 
Chłopcy uczestniczący w programie w odróżnieniu od chłopców z grup kontrolnych okazali się mieć: 

            W odróżnieniu od chłopców, w grupie dziewcząt dało się w II etapie badań zauważyć dwie różnice istotne statystycznie. Wykazano, że dziewczęta z grupy kontrolnej odczuwają większe wsparcie ze strony swoich rodzin i w większym stopniu dostrzegają w swoim otoczeniu grupę, w której czują się dobrze). Może być to efektem zdobycia większej świadomości i uważności badanych dziewcząt, co jednak wymagałoby dalszych obserwacji. Zestawiając różnice odpowiedzi między płciami, dziewczęta mają o sobie i swoim życiu istotnie niższą ocenę niż chłopcy. Z perspektywy dziewcząt – istnieje znacząca potrzeba uczestniczenia ich w tym programie w celu wzmocnienia ich samooceny i prężności psychicznej (istotnie gorszej niż u chłopców).  

 W większym stopniu, niż wskazana powyżej zmienna, badane grupy różnicowała wielkość klas. Analizując wyłącznie grupę wdrażającą program „ISKRA Odporności” w II etapie badań  okazało się, że oceny analizowanych wskaźników są w większości istotnie wyższe w klasach liczących do 19 uczniów (klasach mniejszych), dotyczy to: 

Biorąc to pod uwagę należy rekomendować realizację programu w mniejszych grupach. Ten wniosek został również potwierdzony w badaniach prowadzonych równolegle w trakcie pilotażu programu SPARK Resilience w Brazylii i w Czechach.

Na pytanie o opinię na temat programu ponad połowa uczniów odpowiedziała pozytywnie. Średnia ocena – 3,42 (skala 1-5, gdzie 1 oznaczał b. słaby, 5 – b. dobry). Jednocześnie jednak znacząca liczba uczniów nie potrafiła określić swojej oceny programu odpowiadając „nie wiem” na pytanie, czy program Ci się podobał. 
Program został też pozytywnie oceniony przez wychowawców klas biorących udział w pilotażu. Spośród 10 wychowawców 7 osób przyznało, że dostrzegli zmiany w zachowaniu swoich wychowanków w trakcie i po udziale w programie, 2 osoby odpowiedziały „nie wiem” i jedna, że takich zmian nie dostrzegła.
Pilotażowe wdrożenie programu pokazało jednocześnie, że taki program jest bardzo potrzebny w polskich szkołach, ale w klasach starszych trudno jest wygospodarować czas i miejsce na tego typu zajęcia.

Wnioski z badań zostały wykorzystane do opracowania poprawionej wersji scenariuszy i materiałów, a także strategii upowszechniania programu w Polsce w roku szkolnym 2023/2024.

Więcej informacji na temat programu  ISKRA Odporności można znaleźć na stronach:

www.pozytywnaedukacja.pl

www.partnershipforchildren.org.uk

Centrum Pozytywnej Edukacji
www.pozytywnaedukacja.pl
e-mail: szkolenia@pozytywnaedukacja.pl
info@pozytywnaedukacja.pl
tel:         +48 535 321 777
+48 510 388 972