PROGRAM PROFILAKTYCZNO – WYCHOWAWCZY EPSILON

Osoby przygotowane do prowadzenia programu – realizatorzy programu

Dopuszczalne modyfikacje (odnoszące się do rozszerzania grupy realizatorów)

Wymagany czas trwania programu

Dopuszczalne modyfikacjie

Program został oceniony jako spełniający standardy poziomu I

PROGRAM OBIECUJĄCY

Stowarzyszenie Epsilon i Centrum Edukacji i Profilaktyki.

Dzieci w wieku 7-9 lat a także wychowawcy klas biorących udział w programie oraz rodzice uczniów.

Program jest ukierunkowany na rozwijanie umiejętności osobistych i społecznych dzieci oraz poprawę ich psychospołecznego funkcjonowania.

Celem ogólnym programu jest zapewnienie trwałego zwiększenia poczucia dobrostanu oraz redukcja zagrożenia patologiami i wykluczeniem społecznym poprzez podniesienie umiejętności życiowych – wyposażenie dzieci w zasoby osobiste, które pozwolą im w sposób efektywny konfrontować się z wydarzeniami życiowymi, pod postacią elementów inteligencji emocjonalnej i poczucia koherencji, jako globalnej orientacji życiowej.

Wczesna interwencja (rozpoczęta około 6-10 roku życia), skierowana do dzieci i młodzieży szkolnej może przynieść pożądany efekt w zakresie profilaktyki zachowań problemowych, w tym uzależnień, przemocy, zaburzeń zachowania. Działania profilaktyczne w tym okresie rozwoju dziecka są bardziej efektywne niż prowadzone wobec młodzieży starszej, ponieważ presja grupy rówieśniczej odgrywa wówczas mniejszą rolę w porównaniu z okresem adolescencji. 
W literaturze przedmiotu wymieniane są następujące warunki zwiększające skuteczność programu profilaktycznego, realizowanego na terenie szkoły: multidyscyplinarność programu, interaktywna forma przekazu, praca z małą grupą, wzmacnianie samoświadomości i samokontroli, wzmacnianie umiejętności życiowych.
Program Profilaktyczno Wychowawczy Epsilon jest oparty na metodach aktywnego uczestnictwa dzieci w proponowanych zadaniach (active participation), w szczególności na dramie edukacyjnej oraz na rozwijanej w zespole realizatora autorskiej technice współprowadzenia warsztatu profilaktycznego we współdziałaniu profesjonalnego trenera z wychowawcą klasy. Program zakłada aktywną pracę warsztatową z małą grupą, jaką jest klasa szkolna. Za poszczególne elementy tego zadania odpowiadają trenerzy zewnętrzni i wychowawcy, którzy pełnią kluczową rolę w realizacji projektu.
Działania podejmowane w ramach programu w celu zapobiegania występowaniu zachowań problemowych odnoszą się zarówno do czynników chroniących (wzmocnienie wpływu), jak i czynników ryzyka (osłabienie wpływu), głównie w zakresie indywidualnym, ale pośrednio także środowiskowym.
Zdaniem autorów programu, dzięki wsparciu osób znaczących, jakimi mogą i powinni być wychowawcy, dziecko może przekształcić nowe sytuacje stresowe w zadania, które może zrealizować, natomiast szkoła powinna być środowiskiem, gdzie w jak najwyższym stopniu zaspokajane są potrzeby bezpieczeństwa, akceptacji i przynależności do grupy.
Najważniejszymi strategiami, na których realizatorzy programu bazują są: strategia rozwijania umiejętności życiowych, strategia społecznego uczenia się, strategia edukacji normatywnej. Strategiami uzupełniającymi są natomiast: zwiększanie osobistego zaangażowania, wzmacnianie umiejętności wychowawczych nauczycieli i rodziców, wzmacnianie więzi uczniów ze szkołą.
Natomiast angażowanie w trakcie realizacji programu rodziców i wychowawców pozwala na wzmacnianie ich roli jako osób znaczących dla dziecka. Zaangażowanie w program rodziców powoduje pozytywne modyfikowanie ich relacji nie tylko z dzieckiem ale i ze szkołą, praca z wychowawcą przyczynia się do kształtowania środowiska szkolnego jako przyjaznej, przestrzeni w której dzieci mogą zaspokajać własne potrzeby psychiczne.

Realizacja programu obejmuje 60 godzin podzielonych na trzy moduły: praca z uczniami w wymiarze 24 godz., praca z wychowawcą w wymiarze 30 godz., praca z rodzicem w wymiarze 6 godz. Program jest prowadzony przez zewnętrznych realizatorów przy współudziale nauczyciela. Ma on formę zajęć w klasie szkolnej z wykorzystaniem technik dramy edukacyjnej, dyskusji sterowanej, treningu umiejętności, wprowadzenia „rytuałów klasowych”, wprowadzenia i realizacji umowy klasowej dotyczącej wzorów zachowania w sytuacjach konfliktowych. Pomiędzy modułami programu wychowawca/nauczyciel utrwala wprowadzone treści programu podczas lekcji wychowawczych i spotkań z rodzicami. Wszystkie zajęcia są realizowane na podstawie scenariuszy zajęć zawartych w podręczniku. W ramach programu nauczyciele uczestniczą w konsultacjach oraz szkoleniu poświęconym tematom: drama w pracy z grupą, rytuały w pracy z klasą, praca z rodzicami.

Działania podejmowane w ramach realizacji programu mają na celu:

Wszyscy realizatorzy programu posiadają wyższe wykształcenie psychologiczne lub pedagogiczne oraz minimum 4-letnie (min. 3200 godz.) doświadczenie w pracy z grupami dzieci i młodzieży technikami aktywnymi, w szczególności dramowymi. Natomiast współrealizatorami programu są każdorazowo przeszkoleni w trakcie trwania programu wychowawcy.
Realizatorzy – trenerzy zewnętrzni – przechodzą przez szkolenie wstępne (64 godz.) umożliwiające poznanie celów oraz treści programu, rozwój kompetencji z zakresu komunikacji z dzieckiem, pracy z grupą, diagnozy grupy i procesów grupowych, pracy opartej na zasadach i kontrakcie. W trakcie szkolenia realizatorzy mogą również się zapoznać z zasadami budowania właściwych relacji i współprowadzenia zajęć z wychowawcą. Drugim etapem jest szkolenie doskonalące (32 godz.) kompetencje w zakresie pracy technikami dramowymi oraz innymi technikami aktywizującymi. System doskonalenia dla realizatorów obejmuje również superwizję pracy każdego trenera.
Realizatorzy – wychowawcy klas – uczestniczą w 30-godzinnym szkoleniu stanowiącym element programu. Ponadto uczestniczą w spotkaniu informacyjnym (3 godz.) umożliwiającym poznanie przed realizacją każdego modułu programu jego celów i przebiegu realizacji a także w spotkaniu konsultacyjnym (3 godz.), które służy omówieniu bieżących problemów, zaobserwowanych przez trenerów zewnętrznych podczas pracy z klasą (w kontekście wsparcia wychowawcy w codziennej pracy profilaktycznej ze swoją grupą), ustaleniu metod i strategii postępowania z grupą, udzieleniu wsparcia wychowawcy jako współrealizatorowi elementów programu. Wychowawcy biorą udział także w trzech szkoleniach doskonalących (24 godz.), w trakcie których nabywają umiejętności wykorzystania dramy w pracy wychowawczej, doskonalą ich umiejętności w zakresie pracy  opartej na zasadach i kontrakcie oraz stosowanie rytuałów w pracy z grupą. Wychowawcy doskonalą się również w zakresie budowania dobrych relacji z rodzicami.

W trakcie realizacji program jest dwukrotnie poddawany ewaluacji procesu. Oceniana jest adekwatność działań służących osiąganiu celów w kontekście uwarunkowań pojawiających się w poszczególnych miastach i szkołach. Ewaluacja dotyczy liczby uczestników, frekwencji na zajęciach, problemów zauważanych przez realizatorów w trakcie prowadzenia programu (ewaluacja mid-term) a po zakończeniu działań – satysfakcji uczestników (uczniów i wychowawców) z udziału w programie, oceny realizatorów, oceny trudności w realizacji. Gromadzeniu danych formalnych służą: arkusz ewaluacji procesu (wypełniany przez obsługę administracyjną programu), ankiety audytoryjne dla uczniów, kwestionariusze dla wychowawców i pedagogów.

Ewaluacja procesu pokazała, że jest on efektywny. 82% uczniów uczestniczących w co najmniej 75% aktywności związanych z programem, z czego zadowolenie z uczestnictwa deklarowało 94% uczniów. Wynik ten udało się osiągnąć m.in. dzięki atrakcyjnej formie zajęć, dużemu zaangażowaniu prowadzących – ich zainteresowaniu problemami uczestników, co, jak wynika z relacji wychowawców dzieci potrafiły docenić . We wszystkich klasach sekwencja zajęć została wykonana zgodnie z planem, z uwzględnieniem aktywności wychowawców została zachowana, co świadczy o wysokiej dyscyplinie realizatorów i pozwala na wysoką ocenę efektywności współpracy zespołu realizatorów z wychowawcami. Najsłabszy wynik osiągnięto w zakresie zaangażowania rodziców. Jak wynika z relacji wychowawców – rodzice nie zawsze wywiązywali się z terminowej realizacji zadań wykonywanych wspólnie z dziećmi. Dlatego też w kolejnych edycjach planowane jest wprowadzenie dodatkowych procedur wzmacniających poziom kontroli działań skierowanych do rodziców.

Ewaluacja wyników zrealizowana w roku szkolnym 2011/2012 przeprowadzona została według schematu quasi-eksperymentalnego, z grupą eksperymentalną i kontrolną. Etap pretestowy wykonano przed rozpoczęciem realizacji programu, etap posttestowy miesiąc po zakończeniu realizacji programu. Badano uczniów klas II i III szkoły podstawowej N=638 (320 – grupa eksperymentalna, 318 – grupa kontrolna), rodziców uczniów N=138 (78 – grupa eksperymentalna, 60 – grupa kontrolna) oraz wychowawców N=39 (19 – grupa eksperymentalna, 20 – grupa kontrolna). Wykorzystano pakiet narzędzi badawczych: TEIQue-csf, test rysunkowy „Moja klasa”, „Kwestionariusz badania postaw rodzicielskich” M. Ziemskiej, autorski kwestionariusz „Moja klasa”, scenariusz wywiadu grupowego. Ewaluacja przeprowadzona została przez eksperta zewnętrznego (wyniki wykorzystano w pracy akademickiej).
Wśród uczniów, którzy uczestniczyli w programie stwierdzono istotny wzrost (p<0,05) poziomu umiejętności życiowych (przy porównywalnym ich poziomie wyjściowym w grupie eksperymentalnej i kontrolnej). Grupa kontrolna i eksperymentalna nie różniły się w sposób istotny w zakresie stylów wychowawczych dominujących w domach rodzinnych uczestników badania.

Uzyskane wyniki wskazują na wzmocnienie pełnej gamy czynników chroniących, pozytywnie korelujących z poczuciem koherencji oraz poziomem inteligencji emocjonalnej, zrównoważeniem, poczuciem własnej wartości, adaptacyjnością sposobów radzenia sobie w sytuacjach trudnych, umiejętnościami społecznymi. Oprócz pozytywnych efektów w zakresie funkcjonowania emocjonalnego zidentyfikowano także wzrost refleksyjności i mniejszą podatność na negatywne presje grupowe. Wśród dzieci, które systematycznie brały udział w programie wzrosła liczba (przeciętnie o 25%), które miały wgląd we własne emocje, przejawiały wytrwałość w dążeniu do celu, motywację osiągnięć, zaufanie. Zmniejszył się natomiast liczba (o 43%) dzieci przejawiających zachowania gwałtowne.

Badania jakościowe przeprowadzone wśród uczniów ujawniły większą empatię oraz większą zdolność rozumienia złożonych sytuacji społecznych wśród uczniów, którzy uczestniczyli w programie. Zastosowane metody rysunkowe ujawniły wzrost poczucia przynależności do grupy, wzrost jej integracji, orientacji wokół wspólnych wartości. Dzieci stały się bardziej uważnymi obserwatorami otoczenia społecznego, gotowymi do rozpoznawania problemów innych i skłonnymi do interweniowania.
Powyższe wyniki potwierdzają badania przeprowadzone wśród wychowawców – w przypadku uczniów uczestniczących w programie istotnie częściej pojawiały się aktywności prospołeczne, rzadziej natomiast – zachowania przemocowe, co wskazuje na silne oddziaływanie programu także na poziomie behawioralnym. Wychowawcy z klas objętych programem wykazywali wyższą wiedzę i świadomość z zakresu profilaktyki środowiskowej, a także byli świadomi znaczenia własnej roli w profilaktyce problemów społecznych i animowaniu aktywności lokalnej społeczności. Jako pozytywny rezultat programu wychowawcy podkreślali również wzrost ilości konstruktywnych kontaktów pomiędzy szkołą a rodzicami.

Źródło: Kowalewicz T., Program Profilaktyczno Wychowawczy Epsilon  (w:) Rekomendowane programy profilaktyki uzależnień, Fundacja Praesterno, Warszawa, 2016

Więcej informacji na temat programu Program Profilaktyczno Wychowawczy Epsilon

Stowarzyszenie Epsilon Plus, 
ul. Łukasińskiego 47, 43-300 Bielsko-Biała, 
tel. 500-353-103 
e-mail epsilon@epsilon.org.pl,  www. http://epsilon.org.pl.
Podmioty uprawnione do realizacji obu programów:
Epsilon Non-profit Sp. z o o
oraz
Rekomendowane Programy Profilaktyczne, Grzegorz Pytel