Doświadczenie i umiejętności
Pracę nad koncepcją programu rozpocznij od zastanowienia się nad tym, czym już dysponujesz. W pierwszej kolejności podsumuj swoje wcześniejsze doświadczenia w opracowywaniu lub realizacji programów z zakresu promocji zdrowia i profilaktyki. Przydatne będą również umiejętności i doświadczenia z pracy wychowawczej lub dydaktycznej z dziećmi i młodzieżą. Opracowanie dobrego programu wymaga pracy zespołowej. Z tego względu bardzo potrzebne będą umiejętności związane ze współpracą w zespole, takie jak: umiejętność komunikacji, budowania zespołu i kierowania jego pracą oraz motywowania członków zespołu do współpracy.
Jeśli czujesz i oceniasz, że Twoje dotychczasowe doświadczenia dają Ci podstawy do pracy nad nowym programem, przejdź krok dalej do pola Wiedza.
Wiedza
Warto wiedzieć i pamiętać o tym, że współczesna profilaktyka to dyscyplina oparta na wiedzy naukowej. W pracy nad koncepcją programu niezbędna jest więc wiedza na temat mechanizmów odpowiedzialnych za wystąpienie zjawiska/problemu, któremu w swoim programie chcesz przeciwdziałać. Wiedzy tej można poszukiwać w literaturze z dziedziny psychologii, pedagogiki, socjologii i filozofii. Możesz na „wybrany” przez siebie problem spojrzeć z dwóch równorzędnych perspektyw. Pierwsza z tych perspektyw odnosi się do czynników ryzyka, które powodują lub nasilają niepożądane zjawisko czy problem. Druga perspektywa dotyczy czynników chroniących, które neutralizują lub kompensują negatywne działanie czynników ryzyka. Na tym etapie pracy nad programem Twoim zadaniem jest wstępny wybór tych czynników ryzyka, których wpływ chcesz redukować oraz tych czynników chroniących, których działanie chcesz wzmacniać (więcej informacji na ten temat w zakładce profilaktyka/teorie)
Jeśli kwestie powyższe zostały już przemyślane, wtedy należy przejść do kolejnego kroku tworzenia programu, jakim jest oszacowanie potrzeb. Przejdź do pola Oszacowanie potrzeb.
Oszacowanie potrzeb
Na tym etapie wyposażony już jesteś w wiedzę teoretyczną dotyczącą mechanizmów leżących u podłoża zjawiska/ problemu, któremu pragniesz przeciwdziałać. Kolejnym krokiem jest podjęcie decyzji, do jakich odbiorców adresowane będą działania programu. Decyzja ta ma kluczowe znaczenie, ponieważ determinuje poziom profilaktyki (uniwersalna, selektywna, wskazująca), z którym będzie identyfikowany Twój program. Przede wszystkim jednak, wybór grupy docelowej określa kierunki diagnozy potrzeb przyszłych uczestników działań. Wiek potencjalnych odbiorców programu, ich doświadczenia, deficyty a także posiadane zasoby będą wskazówką przydatną przy wyborze ostatecznego zestawu czynników ryzyka, których negatywny wpływ ma zostać ograniczony bądź zminimalizowany oraz czynników chroniących, które poprzez działania programu zostaną wzmocnione.
Jeśli masz już wybraną grupę docelową i wiesz, co jest potrzebne, by ograniczać działanie czynników ryzyka oraz umocnić zasoby potencjalnych odbiorców, możesz przystąpić do opracowania wstępnego zarysu programu. Przejdź do pola Wstępny zarys programu.
Wstępny zarys
Na każdym etapie konstrukcji, także podczas tworzenia wstępnego zarysu, należy dbać o to, by program miał logiczną strukturę. Oznacza to, że każda część programu wynika z poprzedniej oraz jest logicznie powiązana z następną. Wiesz już do czego zmierzać, jakiemu problemowi chcesz przeciwdziałać. Teraz trzeba sformułować cel główny i zaplanować „ścieżki” postępowania prowadzące od celu głównego do celów szczegółowych oraz od celów szczegółowych do działań. Na ogół wstępny zarys programu zawiera wiele celów szczegółowych, bo marzymy o programie idealnym i obejmującym wiele czynników ryzyka i czynników chroniących. Niestety, przychodzi potem czas weryfikacji i „skracania” programu.
Jeśli masz już wstępny zarys to przejdź do pola Cel główny.
Cel główny
Cel główny określa efekty Twojego programu, ma informować, jaki jest oczekiwany końcowy wynik realizacji działań. Sformułowanie tego celu wymaga więc od Ciebie zastanowienia się, jakiej zmiany oczekujesz u swoich odbiorców w związku z ich udziałem w programie. Inaczej mówiąc, cel główny powinien być odpowiedzią na zidentyfikowany problem, tj. dotyczyć modyfikacji sytuacji niepożądanej na pożądaną. Ustalając cel programu należy zatem przeformułować problem, którego występowanie chcesz ograniczyć na cel główny. Po sformułowaniu celu głównego, sprawdź czy spełnia on warunki SMART (więcej informacji na ten temat w zakładce Profilaktyka/program) Jeśli cel nie spełnia tych warunków, to powinieneś przeformułować go lub zmienić.
Przykłady:
Cel główny nr 1. Ograniczenie zjawiska przemocy rówieśniczej wśród młodzieży w szkołach podstawowych.
Cel główny nr 2. Ograniczenie problemu upijania się przez młodzież szkolną w wieku gimnazjalnym.
Gdy masz już określony cel ogólny programu, to możesz przejść do pracy nad wyborem celów szczegółowych. Przejdź do pola Cele szczegółowe.
Cel szczegółowy 1
Określenie celów szczegółowych programu wymaga ponownego odwołania się do wiedzy i umiejętności. Na tym etapie pracy możesz wykorzystać dwa komplementarne sposoby postępowania. Pierwszy polega na zadaniu sobie pytania, jakie są przyczyny występowania danego problemu, a także na które tych przyczyn można mieć realny wpływ. Drugi sposób postępowania wymaga odpowiedzi na pytanie, jakie umiejętności, wiedza czy postawy osób z grupy docelowej (czynniki chroniące) sprzyjałyby osiągnięciu zmiany opisanej w celu głównym programu. Cele szczegółowe programu powinny wskazywać drogi osiągnięcia celu głównego poprzez ograniczanie zidentyfikowanych czynników leżących u źródeł problemu (przyczyny) lub wzmacnianie czynników chroniących. Pamiętaj, aby sprawdzić cele pod kątem kryteriów SMART.
Przykłady:
Cel główny nr 1. Ograniczenie zjawiska przemocy rówieśniczej wśród młodzieży w szkołach podstawowych.
Zakładając, że przyczyną występowania przemocy w szkole jest:
- niedostateczne przygotowanie personelu do podejmowania w takich wypadkach interwencji,
- niedostateczne umiejętności interpersonalne uczniów,
wtedy cele szczegółowe można by sformułować następująco:
Cele szczegółowe:
1.1. Poprawa umiejętności personelu szkoły w zakresie podejmowania interwencji wobec sprawców, świadków oraz uczniów, którzy doświadczyli przemocy.
1.2. Poprawa umiejętności interpersonalnych uczniów.
Cel główny nr 2. Ograniczenie problemu upijania się przez młodzież szkolną w wieku gimnazjalnym.
Zakładając, że są następujące przyczyny upijania się przez młodzież gimnazjalną:
- niedostateczne przygotowanie personelu do podejmowania interwencji wobec upijających się uczniów,
- niedostateczna wiedza nastolatków na temat bezpośrednich zagrożeń związanych z piciem,
wtedy cele szczegółowe można by sformułować następująco:
Cele szczegółowe:
2.1. Poprawa umiejętności personelu szkoły w zakresie podejmowania interwencji wobec uczniów upijających się bądź podejrzewanych o nadużywanie alkoholu.
2.2. Poprawa wiedzy uczniów na temat bezpośrednich zagrożeń związanych z nadużywaniem alkoholu.
Przejdź do pola Ewaluacja.
Działania A,B,C
Praca na działaniami, które będą realizowane w ramach Twojego programu to chyba jeden z najbardziej „wdzięcznych” elementów jego budowy. Ustaleniu, jakie konkretne działania można podjąć, powinna towarzyszyć wiedza na temat tego, które z nich mają udokumentowany związek z ograniczaniem wpływu czynników ryzyka oraz ze wzmacnianiem czynników chroniących, uwzględnionych w Twoim programie.
Działania programu powinny opierać się na skutecznych strategiach profilaktycznych (więcej informacji na ten temat w zakładce Profilaktyka/teorie).
Rodzaj, intensywność oraz długość tych działań muszą być odpowiednie do celów szczegółowych programu oraz do specyfiki odbiorców. Niezbędnym elementem pracy nad działaniami oraz ewaluacją programu jest także rozważenie kwestii etycznych (więcej informacji na ten temat w zakładce – Standardy).
Przykłady:
Cel główny nr 1. Ograniczenie zjawiska przemocy rówieśniczej wśród młodzieży w szkołach podstawowych.
Cel szczegółowy nr 1.1. Poprawa umiejętności personelu szkoły w zakresie podejmowania interwencji wobec sprawców, świadków oraz uczniów, którzy doświadczyli przemocy
Działania:
- przeprowadzenie dla nauczycieli cyklu prezentacji na temat symptomów wskazujących na przemoc fizyczną bądź psychiczną wobec uczniów w szkole,
- udostępnienie nauczycielom publikacji na temat agresji i przemocy rówieśniczej,
- przygotowanie grupy wybranych nauczycieli do podejmowania interwencji wobec sprawców, świadków oraz uczniów, którzy doświadczyli przemocy.
Cel szczegółowy nr 1. 2. Poprawa umiejętności interpersonalnych uczniów.
Działania:
- realizacja cyklu zajęć warsztatowych dotyczących kształtowania i wzmacniania umiejętności nawiązywania relacji z rówieśnikami oraz rozwiązywania konfliktów w grupie rówieśniczej,
- systematyczna realizacja zajęć pozalekcyjnych dla wszystkich klas, poświęconych integracji i wzmacnianiu więzi między uczniami.
Cel główny nr 2. Ograniczenie problemu upijania się przez młodzież szkolną w wieku gimnazjalnym.
Cel szczegółowy nr 2.1. Poprawa umiejętności personelu szkoły w zakresie podejmowania interwencji wobec uczniów upijających się bądź podejrzewanych o picie alkoholu.
Działania:
- przeprowadzenie dla nauczycieli cyklu prezentacji dotyczących wiedzy na temat substancji psychoaktywnych oraz zasad interwencji profilaktycznej wobec uczniów i ich rodziców,
- przygotowanie grupy wybranych nauczycieli do podejmowania interwencji wobec uczniów upijających się bądź podejrzewanych o picie alkoholu.
Cel szczegółowy nr 2. 2. Poprawa wiedzy uczniów na temat bezpośrednich zagrożeń związanych z piciem alkoholu.
Działania:
- przeprowadzenie cyklu zajęć warsztatowych na temat bezpośrednich społecznych i zdrowotnych konsekwencji picia alkoholu.
Cel szczegółowy 2
Określenie celów szczegółowych programu wymaga ponownego odwołania się do wiedzy i umiejętności. Na tym etapie pracy możesz wykorzystać dwa komplementarne sposoby postępowania. Pierwszy polega na zadaniu sobie pytania, jakie są przyczyny występowania danego problemu, a także na które tych przyczyn można mieć realny wpływ. Drugi sposób postępowania wymaga odpowiedzi na pytanie, jakie umiejętności, wiedza czy postawy osób z grupy docelowej (czynniki chroniące) sprzyjałyby osiągnięciu zmiany opisanej w celu głównym programu. Cele szczegółowe programu powinny wskazywać drogi osiągnięcia celu głównego poprzez ograniczanie zidentyfikowanych czynników leżących u źródeł problemu (przyczyny) lub wzmacnianie czynników chroniących. Pamiętaj, aby sprawdzić cele pod kątem kryteriów SMART.
Przykłady:
Cel główny nr 1. Ograniczenie zjawiska przemocy rówieśniczej wśród młodzieży w szkołach podstawowych.
Zakładając, że przyczyną występowania przemocy w szkole jest:
- niedostateczne przygotowanie personelu do podejmowania w takich wypadkach interwencji,
- niedostateczne umiejętności interpersonalne uczniów,
wtedy cele szczegółowe można by sformułować następująco:
Cele szczegółowe:
1.1. Poprawa umiejętności personelu szkoły w zakresie podejmowania interwencji wobec sprawców, świadków oraz uczniów, którzy doświadczyli przemocy.
1.2. Poprawa umiejętności interpersonalnych uczniów.
Cel główny nr 2. Ograniczenie problemu upijania się przez młodzież szkolną w wieku gimnazjalnym.
Zakładając, że są następujące przyczyny upijania się przez młodzież gimnazjalną:
- niedostateczne przygotowanie personelu do podejmowania interwencji wobec upijających się uczniów,
- niedostateczna wiedza nastolatków na temat bezpośrednich zagrożeń związanych z piciem,
wtedy cele szczegółowe można by sformułować następująco:
Cele szczegółowe:
2.1. Poprawa umiejętności personelu szkoły w zakresie podejmowania interwencji wobec uczniów upijających się bądź podejrzewanych o nadużywanie alkoholu.
2.2. Poprawa wiedzy uczniów na temat bezpośrednich zagrożeń związanych z nadużywaniem alkoholu.
Działania D,E
Praca na działaniami, które będą realizowane w ramach Twojego programu to chyba jeden z najbardziej „wdzięcznych” elementów jego budowy. Ustaleniu, jakie konkretne działania można podjąć, powinna towarzyszyć wiedza na temat tego, które z nich mają udokumentowany związek z ograniczaniem wpływu czynników ryzyka oraz ze wzmacnianiem czynników chroniących, uwzględnionych w Twoim programie.
Działania programu powinny opierać się na skutecznych strategiach profilaktycznych (więcej informacji na ten temat w zakładce Profilaktyka/teorie).
Rodzaj, intensywność oraz długość tych działań muszą być odpowiednie do celów szczegółowych programu oraz do specyfiki odbiorców. Niezbędnym elementem pracy nad działaniami oraz ewaluacją programu jest także rozważenie kwestii etycznych (więcej informacji na ten temat w zakładce – Standardy).
Przykłady:
Cel główny nr 1. Ograniczenie zjawiska przemocy rówieśniczej wśród młodzieży w szkołach podstawowych.
Cel szczegółowy nr 1.1. Poprawa umiejętności personelu szkoły w zakresie podejmowania interwencji wobec sprawców, świadków oraz uczniów, którzy doświadczyli przemocy
Działania:
- przeprowadzenie dla nauczycieli cyklu prezentacji na temat symptomów wskazujących na przemoc fizyczną bądź psychiczną wobec uczniów w szkole,
- udostępnienie nauczycielom publikacji na temat agresji i przemocy rówieśniczej,
- przygotowanie grupy wybranych nauczycieli do podejmowania interwencji wobec sprawców, świadków oraz uczniów, którzy doświadczyli przemocy.
Cel szczegółowy nr 1. 2. Poprawa umiejętności interpersonalnych uczniów.
Działania:
- realizacja cyklu zajęć warsztatowych dotyczących kształtowania i wzmacniania umiejętności nawiązywania relacji z rówieśnikami oraz rozwiązywania konfliktów w grupie rówieśniczej,
- systematyczna realizacja zajęć pozalekcyjnych dla wszystkich klas, poświęconych integracji i wzmacnianiu więzi między uczniami.
Cel główny nr 2. Ograniczenie problemu upijania się przez młodzież szkolną w wieku gimnazjalnym.
Cel szczegółowy nr 2.1. Poprawa umiejętności personelu szkoły w zakresie podejmowania interwencji wobec uczniów upijających się bądź podejrzewanych o picie alkoholu.
Działania:
- przeprowadzenie dla nauczycieli cyklu prezentacji dotyczących wiedzy na temat substancji psychoaktywnych oraz zasad interwencji profilaktycznej wobec uczniów i ich rodziców,
- przygotowanie grupy wybranych nauczycieli do podejmowania interwencji wobec uczniów upijających się bądź podejrzewanych o picie alkoholu.
Cel szczegółowy nr 2. 2. Poprawa wiedzy uczniów na temat bezpośrednich zagrożeń związanych z piciem alkoholu.
Działania:
- przeprowadzenie cyklu zajęć warsztatowych na temat bezpośrednich społecznych i zdrowotnych konsekwencji picia alkoholu.
Ewaluacja
Ewaluacja (ocena skuteczności programu), to termin, który bywa często kojarzony negatywnie, jako niechciane narzędzie kontrolowania przez instytucje nadrzędne. Podejdź jednak do ewaluacji pozytywnie i potraktuj ją jako instrument służący udoskonaleniu Twojego programu i tym samym podnoszenia jakości pracy z wybranymi przez Ciebie odbiorcami. Więcej informacji na temat ewaluacji znajdziesz tu (więcej informacji na ten temat w zakładce Profilaktyka/ewaluacja)
Pierwszym krokiem w planowaniu ewaluacji jest wybór wskaźników do pomiaru stopnia realizacji celów. Przejdź do pola Wskaźnik celu.
Wskaźnik celu
Wskaźniki realizacji celu to miary, po których poznasz czy nastąpiła oczekiwana przez Ciebie zmiana w zachowaniach, postawach, intencjach, przekonaniach, wiedzy – tj. obszarach, na które Twój program ma oddziaływać. Przydatną metaforą dla wyjaśnienia pojęcia wskaźnika jest termometr służący do mierzenia temperatury powietrza. Wskaźnikiem dla jej pomiaru jest wysokość słupka rtęci, na którego podstawie oceniamy, czy temperatura jest niska czy wysoka, dodatnia albo ujemna. Jeżeli masz kłopoty ze znalezieniem wskaźnika dla danego celu swojego programu, to niestety oznacza, że cel ten nie został poprawnie sformułowany i należy go zmienić. Z tego właśnie względu, już na etapie budowy wstępnego zarysu programu warto pracować nad wskaźnikami, bo są one niejako gwarantem poprawnego sformułowania celów, czyli określenia ich w terminach zmian oczekiwanych u odbiorców programu.
Jeśli dysponujesz już wskaźnikami realizacji celów programu, które umożliwią Ci ocenę stopnia ich realizacji, to możesz przystąpić do planowania działań. Przejdź do pola Działania.
Przykłady:
Cel główny nr 1. Ograniczenie zjawiska przemocy rówieśniczej wśród młodzieży w szkołach podstawowych.
Wskaźniki:
- odsetek uczniów, którzy w ostatnim roku doświadczali przemocy na terenie szkoły,
- odsetek uczniów potwierdzających bycie sprawcą przemocy na terenie szkoły w ostatnim roku,
- odsetek uczniów, którzy w ostatnim roku byli świadkami przemocy na terenie szkoły.
Cel szczegółowy nr 1.1. Poprawa umiejętności personelu szkoły w zakresie podejmowania interwencji wobec sprawców, świadków oraz uczniów, którzy doświadczyli przemocy
Wskaźniki:
- liczba podjętych interwencji wobec sprawców, świadków oraz uczniów, którzy doświadczyli przemocy,
- liczba skutecznych interwencji wobec sprawców, świadków oraz uczniów doświadczających przemocy.
Cel szczegółowy nr 1. 2. Poprawa umiejętności interpersonalnych uczniów
Wskaźniki:
- liczba konfliktów w klasie (grupie rówieśniczej),
- odsetek uczniów potwierdzających po programie poprawę w zakresie umiejętności nawiązywania relacji z rówieśnikami i rozwiązywania konfliktów.
Cel główny nr 2. Ograniczenie problemu upijania się przez młodzież szkolną w wieku gimnazjalnym
Wskaźniki:
- odsetek uczniów, którzy pili alkohol w ostatnim roku oraz w ostatnim miesiącu,
- odsetek uczniów, którzy upili się w ostatnim roku oraz w ostatnim miesiącu.
Cel szczegółowy nr 2.1. Poprawa umiejętności personelu szkoły w zakresie podejmowania interwencji wobec uczniów upijających się bądź podejrzewanych o nadużywanie alkoholu
Wskaźniki:
- liczba podjętych interwencji wobec uczniów, którzy byli podejrzewani bądź sięgali po alkohol,
- liczba skutecznych interwencji wobec uczniów, którzy byli podejrzewani bądź sięgali po alkohol.
Cel szczegółowy nr 2. 2. Poprawa wiedzy uczniów na temat bezpośrednich zagrożeń związanych z piciem alkoholu
Wskaźnik:
- odsetek uczniów, którzy udzielili poprawnych odpowiedzi w teście wiedzy o bezpośrednich konsekwencjach picia alkoholu.
Wskaźnik celu 1,2
Wskaźniki realizacji celu to miary, po których poznasz czy nastąpiła oczekiwana przez Ciebie zmiana w zachowaniach, postawach, intencjach, przekonaniach, wiedzy – tj. obszarach, na które Twój program ma oddziaływać. Przydatną metaforą dla wyjaśnienia pojęcia wskaźnika jest termometr służący do mierzenia temperatury powietrza. Wskaźnikiem dla jej pomiaru jest wysokość słupka rtęci, na którego podstawie oceniamy, czy temperatura jest niska czy wysoka, dodatnia albo ujemna. Jeżeli masz kłopoty ze znalezieniem wskaźnika dla danego celu swojego programu, to niestety oznacza, że cel ten nie został poprawnie sformułowany i należy go zmienić. Z tego właśnie względu, już na etapie budowy wstępnego zarysu programu warto pracować nad wskaźnikami, bo są one niejako gwarantem poprawnego sformułowania celów, czyli określenia ich w terminach zmian oczekiwanych u odbiorców programu.
Jeśli dysponujesz już wskaźnikami realizacji celów programu, które umożliwią Ci ocenę stopnia ich realizacji, to możesz przystąpić do planowania działań. Przejdź do pola Działania.
Przykłady:
Cel główny nr 1. Ograniczenie zjawiska przemocy rówieśniczej wśród młodzieży w szkołach podstawowych.
Wskaźniki:
- odsetek uczniów, którzy w ostatnim roku doświadczali przemocy na terenie szkoły,
- odsetek uczniów potwierdzających bycie sprawcą przemocy na terenie szkoły w ostatnim roku,
- odsetek uczniów, którzy w ostatnim roku byli świadkami przemocy na terenie szkoły.
Cel szczegółowy nr 1.1. Poprawa umiejętności personelu szkoły w zakresie podejmowania interwencji wobec sprawców, świadków oraz uczniów, którzy doświadczyli przemocy
Wskaźniki:
- liczba podjętych interwencji wobec sprawców, świadków oraz uczniów, którzy doświadczyli przemocy,
- liczba skutecznych interwencji wobec sprawców, świadków oraz uczniów doświadczających przemocy.
Cel szczegółowy nr 1. 2. Poprawa umiejętności interpersonalnych uczniów
Wskaźniki:
- liczba konfliktów w klasie (grupie rówieśniczej),
- odsetek uczniów potwierdzających po programie poprawę w zakresie umiejętności nawiązywania relacji z rówieśnikami i rozwiązywania konfliktów.
Cel główny nr 2. Ograniczenie problemu upijania się przez młodzież szkolną w wieku gimnazjalnym
Wskaźniki:
- odsetek uczniów, którzy pili alkohol w ostatnim roku oraz w ostatnim miesiącu,
- odsetek uczniów, którzy upili się w ostatnim roku oraz w ostatnim miesiącu.
Cel szczegółowy nr 2.1. Poprawa umiejętności personelu szkoły w zakresie podejmowania interwencji wobec uczniów upijających się bądź podejrzewanych o nadużywanie alkoholu
Wskaźniki:
- liczba podjętych interwencji wobec uczniów, którzy byli podejrzewani bądź sięgali po alkohol,
- liczba skutecznych interwencji wobec uczniów, którzy byli podejrzewani bądź sięgali po alkohol.
Cel szczegółowy nr 2. 2. Poprawa wiedzy uczniów na temat bezpośrednich zagrożeń związanych z piciem alkoholu
Wskaźnik:
- odsetek uczniów, którzy udzielili poprawnych odpowiedzi w teście wiedzy o bezpośrednich konsekwencjach picia alkoholu.
źródło
Logiczny model programu został opracowany w Pracowni Profilaktyki Młodzieżowej „Pro-M” Instytutu Psychiatrii i Neurologii, na podstawie prezentacji Gregora Burkharta, Prevention, EDDRA, logic model and evaluation. Dostępny na stronie: https://drogeiovisnosti.gov.hr/UserDocsImages/uredarhiva/2012/11/Gregor_Burkhart_Croatia_Tour_2012_intro.pdf
Autor opracowania: dr Agnieszka Pisarska, Pracownia Profilaktyki Młodzieżowej „Pro-M” w Zakładzie Zdrowia Publicznego Instytutu Psychiatrii i Neurologii.